نذر علمی؛ ابزار نوین تأمین مالی حمایت از توسعه دانش در جهان اسلام است

ریشه یابی واژه نذر در قرآن کریم و سایر ادیان ابراهیمی
واژه نذر، 6 بار در 5 آیه قرآن کریم به¬ کار رفته است: آیه 270 سوره مبارکه بقره با محوریت انفاق در راه خدا و تکلیف «پرداخت های مالی که به واسطه نذر بر عهده مکلف است»، آیه 35 سوره مبارکه آل عمران با محوریت ولادت حضرت مریم (س) و «نذر گماردن فرزند به خدمت گزاری در عبادتگاه»، آیه 26 سوره مبارکه مریم با محوریت ولادت حضرت عیسی (ع) و «کاربرد واژه نذر به عنوان یک بافت دینیِ یهود و رواج گسترده این آئین مذهبی در میان عبریان»، آیه 29 سوره مبارکه حج با محوریت بازگویی گوشه ای از اعمال و مناسک حج و «وجوب وفای به نذر به مثابه یک آئین و منسک اسلامی» و آیه 7 سوره مبارکه انسان با محوریت توصیف«ابرار» و «وفای به نذر به عنوان نخستین ویژگی ایشان».
در سه آیه اول، معنای واژه نذر به وضوح قابل دریافت و مورد وفاق همگان است و نیازی به بحث و گفت وگو ندارد، اما معنای نذر در آیات 29 سوره مبارکه حج و آیه 7 سوره مبارکه انسان، دارای مناقشات تفسیری است. با بررسی و ریشه یابی بُن سه حرفی «نذر» در زبان های سامی به 2 معنای اصلی «عهد کردن و پیمان بستن» و «پرهیزکردن و وقف شدن (به انجام کاری)» دست خواهیم یافت([1]). فاصله تاریخی-گفتمانی از بافت نزول، موجب شده که به مرور زمان مفهوم «پرهیز کردن و وقف شدن به انجام کاری» به فراموشی سپرده شده و مفهوم «عهد کردن و پیمان بستن» برای واژه «نذر» در بین آحاد جوامع به رسمیت شناخته شود.
نذر در فقه اسلامی
نذر به مفهوم فقهی، آن است که انسان ملتزم شود تا کار خیری را برای خدا به جا آورد یا کاری را که نکردن آن، بهتر است برای خدا ترک کند (التزام به انجام کار برای خدا با نیت و قرائت صیغه نذر).
نذر بر سه قسم نذر برّ به مفهوم نذر برای امری معلق و مشروط یا به منظور شکر نعمت دنیوی یا اُخروی، نذر زجر به مفهوم نذر معلق و مشروط به انجام کار حرام یا مکروه یا ترک کار واجب یا مستحب و نذر تبرّع به مفهوم نذر مطلقی که به هیچ امری مشروط و معلق نشده است.
بر نذرکننده خواندن صیغه، رجحان داشتن مورد نذر و امکان نذر مشروط است و نذرکننده باید مکلف، عاقل و مختار به اجرای نذر باشد ([2]). نذر بنابر آیات قرآن کریم، سنت متواتر و اجماع فقهای فریقین، عملی مشروع است.
آثار مشترک نذر و قرض الحسنه
از جمله آثار مثبت نذر که در روایات آمده، می توان رسیدن به مطلوب و برآورده شدن حاجت و نجات از مصائب و رویدادهای سخت اشاره کرد. در عین حال انجام هر کار خیری که انسان برای مخلوق انجام دهد، از منظر قرآن کریم قرض الحسنه محسوب می شود، اما می توان معروف مهم نذر را گونه خاصی از قرض الحسنه (نه به معنای فقهی، لیکن به مفهوم قرآنی) تلقی کرد و بر اساس متن صریح آیه شریفه 245 سوره مبارکه بقره، پاداش چندین برابر را از سایر برکات آن دانست. بر اساس آیه 5 سوره مبارکه مائده «... لاکَفِّرَنَّ عَنکُم سَیِّئاتِکُم»، از بین رفتن گناهان نیز از برکات مشترک نذر و قرض الحسنه برداشت می شود.
جامعه شناسی نذر و نیاز به مشارکت اجتماعی در نذرهای مالی گروهی
نذرهای مالی از منظر جامعه شناختی، عملی اجتماعی-اقتصادی و اشتراکی به همراه خیر جمعی محسوب می شوند. نوع مشارکت کنشگران اجتماعی در نذرهای مالی گروهی می تواند عقلانی یا عاطفی و همچنین معطوف به هدف یا ارزش باشد. در حال حاضر مسئله مهم این است که وجود نذرهای مالی با انگیزه های مثبت و اکثراً انفرادی در جامعه، بدون وجود برنامه های جمعی و با دامنه اجتماعی کوچک و به صورت پراکنده، صورت می پذیرد که می تواند سبب توزیع پراکنده و اثرگذاری اندک این مهم باشد.
نکته حائز اهمیت دیگر در خصوص نذورات، بحث مسئولیت پذیری اجتماعی و محسوب شدن آن به عنوان عملی نوآورانه در بحث سرمایه گذاری اجتماعی است که می تواند نقش بسیار پررنگی در توسعه پایدار جوامعِ اخلاق گرا داشته باشد. نذر را از منظر جامعه شناختی می توان کنش اجتماعی و معطوف به رفتار سایرین در گذشته، حال و آینده دانست.
یافته ها بیان می کنند که در روند جامعه پذیری افراد با ایفای نقش خود در خانواده و گروه های اجتماعی بزرگ تر در اجتماع، با انواع نظام های ارزشی مربوط به نذر مواجه می شوند، اما تنها آن دسته از ارزش ها را درونی می کنند که به وسیله کُنش یا مناسک، آن ها را لمس کرده و پاداش کسب کنند([3]).
اثرپذیری مشارکت اجتماعی نذر با پاداش قرض الحسنه در راستای حمایت از توسعه دانش
پروژه نذر علمی با هدف حمایت از دانشمندان جهان اسلامی و مشارکت عموم مردم به عنوان یک پروژه مردمی و نوین در حوزه نوآوری اجتماعی برای اولین بار با پرداخت وام قرض الحسنه بدون کارمزد و بدون نیاز به ضامن از سوی بانک قرض الحسنه مهر ایران به آحاد جامعه و با همکاری بنیاد علم و فناوری مصطفی (ص) کلید خورده است.
این پروژه با نیت توسعه علم و فناوری در گستره جهان اسلام در قالب یک پلتفرم مشارکت جمعی تأمین مالی منابع خرد با همکاری صندوق نیکوکاری جایزه مصطفی (ص)، در نقش تضمین کننده وثایق، آغاز شده است. مشارکت کنندگان با رصد و پیگیری پیشرفت های علمی حاصل از حمایت های مذکور در عرصه علم و فناوری و انتفاع همه جوامع بشری از عواید و نتایج حاصل از آن اثربخشی این پدیده نوظهور در حوزه مسئولیت های اجتماعی را لمس خواهند کرد. این افراد به صورت صلح دائم، وام های قرض الحسنه خود را در اختیار بنیاد علم و فناوری مصطفی (ص) قرار می دهند و از اجر معنوی آن برخوردار می شوند.
منابع
[1] پاکتچی، احمد و همکاران (1398)، تحلیل زبان شناختی- بین الادیانی از نگاره نذر در قرآن کریم، دوفصلنامه علمی- پژوهشی کتاب قیّم، سال نهم، شماره بیستم.
[2] موسوی خمینی، روح الله، توضیح المسائل.
[3] عربی، نسرین و همکاران (1398)، جامعه شناسی نذر و موانع مسئولیت پذیری و مشارکت اجتماعی کنش گران در نذرهای مالی، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران 12(4).