اشاره: با توجه به بررسی دقیق و موشکافانه نحوه تعیین نرخ سود سپرده‌ها و تسهیلات برآن شدیم با تنی چند از استادان دانشکده‌های اقتصاد دانشگاه‌ها و دیگر مسئولان عرصه بانکی کشور به گفتگو بشینیم. در همین راستا به سراغ پروفسور مهدی تقوی استاد دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی رفتیم تا از دیدگاه و نظرات وی در این خصوص جویا شویم. وی از سال 1350 وارد عرصه تدریس در دانشگاه در رشته اقتصادسنجی شده و بیش از 44 سال است که سابقه تدریس دارد و از استادان به نام و با سابقه‌ای است که تألیف‌های زیادی در عرصه اقتصاد دارد. بطوریکه تاکنون 108 کتاب در این عرصه به چاپ رسانده و الآن کتب وی به عنوان منابع مهم دانشگاهی محسوب می شود. طبق قرارقبلی، دوشنبه بیست وپنجم خردادماه سال جاری ساعت 9 صبح در دفتر وی به نشانی خیابان احمدقصیر بالاتر از چهارراه شهید بهشتی واقع در دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی تهران حاضر شدیم و با آغوش باز ما را پذیرفت و پس از معرفی خودمان و احوالپرسی، با او به گفتگو نشستیم که در ادامه از نظرتان می‌گذرد.
* پروفسور تقوی لطفاً در ابتدا تعریف جامعی از سود بیان کنید.
Interest یا بهره(سود) یک واژه جهانی است و در همه جای دنیا از آن استفاده میکنند. بهره نوعی فداکاری از سوی صاحب سرمایه است که جهت جبران به وی پرداخت میشود. آن کسی که هم وام میگیرد باید بهرهای بپردازد که شامل؛ نرخ بهره رایج کشور به علاوه سود و هزینه های بانک است و در واقع نوعی جبران حداقل مطلوبیت است. هر وقت سرمایه ما کفاف زندگی را ندهد و نتوانیم مسکن، خودرو و سایر نیازهای خودمان را تأمین کنیم به بانک روی آورده و از آن قرض می گیریم تا مشکلمان حل شود و بابت آن نیز بهره پرداخت می کنیم. همین فرآیند است که بحث بهره را پیش‌آورده و سپرده گذار و بانک را در آن دخیل می‌کند زیرا که بانک یک بنگاه خیریه نیست بلکه سهامدارانی دارد که باید رضایت و منافع آنها نیز تأمین شود و علاوه بر آن هزینههای متعارف زیادی دارد که باید تأمین شود. زمانی که پول مازاد داریم و نمی توانیم با آن کار کنیم و مطلوبیت استفاده و خرج‌کرد آن را بلد نیستیم به بانک روی آورده و در آن سپرده گذاری می کنیم تا بهرهای به آن تعلق گیرد اما همواره کمترین مطلوبیت را برای افراد دارد.
* بطور کلی نرخ سود سپرده‌ها و تسهیلات براساس چه مبنائی تعیین میشود؟
تورم همواره در تعیین نرخ سود سپرده‌ها و تسهیلات در هر اقتصادی حرف اول را می‌زند. درواقع در اقتصادها همیشه تورم وجود دارد و عموماً با سپرده گذاری در بانک به نوعی ارزش پول متناسب با تورم کاهش می یابد. یعنی تورم موجب می شود ارزش پول کم شده و مطلوبیت کمتری هم در خرج کردن برای دارنده آن داشته باشد. البته در کشوری که نرخ تورم بالا باشد، پس اندار نقدی و سپرده گذاری کار غیرمنطقی است. فرمول محاسبه نرخ واقعی سود یا بهره بدین صورت است.
نرخ تورم – نرخ رسمی بهره سپرده‌ها = نرخ واقعی سود سپرده‌ها
بطور مثال اگر نرخ رسمی بهره که همواره از سوی بانک مرکزی اعلام می شود 20 و نرخ تورم هم 16درصد باشد آن وقت نرخ واقعی بهره 4 درصد خواهد بود. 4= 16- 20
یعنی اینکه در اینجا نرخ سود سپرده ها حداکثر 4 درصد بالاتر از نرخ تورم است و تابعی از آن است و می توان گفت تورم؛ نقش بسیار اساسی در تعیین نرخ سود سپرده ها دارد. البته نرخ سود تسهیلات هم مطابق آن خواهد بود. بطور مثال اگر نرخ رسمی تسهیلات اعلامی بانک مرکزی 20 درصد و نرخ تورم هم 16 درصد باشد آن وقت نرخ واقعی تسهیلات 4 درصد خواهد بود. یعنی تسهیلات گیرنده فقط به همین مقدار بیشتر از نرخ سود رسمی سپرده‌ها پرداخت می کند. 4= 20- 24
بطورکلی عموماً نرخ سود سپرده‌ها بین 2 تا 3درصد و نرخ سود تسهیلات بین 4 تا 5 درصد بیشتر از تورم در نظر گرفته میشود که البته سود سپرده ها در شرایط فعلی بازهم یک درصد بیشتر است.
* فرق سود (بهره) با مزد چیست؟
از نظر اقتصاد؛ مزد همان پاداش نیروی کار است اما سود پاداش پول و سرمایه کارفرما یا همان سپرده‌گذار است. در این بین بانک که به عنوان واسطه است و دارای هزینههای اداری، مشاوره‌ای، کارشناسی و ریسک است باید برای خود سهمی در نظر گیرد که به آن حق‌الوکاله گفته میشود. این مباحث به صورت دقیق و فرمولی در اقتصاد محاسبه میشود و در هر زمان و مکانی صادق است زیرا اقتصاد همانند پزشکی، فیزیک و ریاضی یک علم است. همه دنیا آن را باور دارند. ما هم باید آن را قبول داشته و متناسب با آن و تئؤری‌های آن عمل کنیم و برای خودمان تعابیر مختلف نداشته باشیم. هرچه قدر به رابطه‌های اقتصادی توجه کرده و اقتصاد را به سمت سالم شدن ببریم می‌توانیم بسیاری از مشکلات نظیر؛ فقر، بیکاری، بزه‌های اجتماعی، عدم سرمایه‌گذاری و تورم را کاهش داده و از رکود تورمی و رشد منفی اقتصادی هم جلوگیری کرد.
* به نظر شما نرخ سود سپرده‌های جدید بانک مرکزی در شرایطی فعلی منطقی است یا نه؟
بله، خوشبختانه در شرایط فعلی که متناسب با تورم و تابعی از آن شده کاملاً مورد قبول و منطقی و حاشیه سود بالاست. اگر ریسک سپرده‌گذاری در بانک‌ها بالا باشد منابع بیشتری جذب بانک‌ها میشود که می‌تواند در رونق تولید و سرمایه‌گذاری طرح‌ها مفید باشد. البته مسائل دیگری هم وجود دارد که می‌تواند حاشیه سود را کاهش دهد که لازم است به آنها نیز توجه داشت.
* بانک‌ها برای رقابت با یکدیگر چه اقداماتی برای کاهش نرخ سود تسهیلات می‌توانند انجام دهند؟
تاکتیک‌ها و تکنیک‌های زیادی برای کاهش نرخ سود تسهیلات پرداختی توسط بانک‌ها به متقاضیان وجود دارد. از جمله آن می‌توان به کاهش هزینه‌ها، کاهش ریسک، جذب سپرده‌های ارزا‌ن‌قیمت و وجوه اداره شده اشاره کرد که هریک از اینها به نوعی درکاهش نرخ سود تسهیلات مؤثر می‌باشد. این بانک است که باید بتواند از این مؤلفه‌ها استفاده کند. البته به نظر بنده هزینههای سرمایه‌گذاری پست بانک ایران به جهت سابقه کم آن بالاست چون نه اندوخته کافی از محل سود انباشته دارد و نه سپرده‌هائی که منجر به رسوب درازمدت منابع نظیر مانده‌های مطالبه نشده شود دارد، همه اینها به نوعی به قدمت بیشتر بانک برمی‌گردد و چون دولتی است قطعاً از منظر افزایش سرمایه هم با چالش‌های زیادی روبروست. همه اینها موارد؛ سودآوری آن نسبت به بسیاری از بانک‌های قدیمی را کمتر می‌کند. شاید مزیت‌های آن از جمله گستردگی نقاط تماس در روستاها و مناطق دوردست بتواند هزینههای سرمایه‌گذاری و نرخ تجهیزمنابع را در این بانک کاهش دهد.
* نحوه محاسبه نرخ سود و تسهیلات در سایر کشورها به ویژه کشورهای پیشرفته به چه صورتی است؟
در همه کشورها محاسبه نرخ سود سپرده‌ها و تسهیلات تابعی از نرخ تورم است و مهمترین شاخص برای تعیین آن است. اما اقتصاد آنها مثل ما نیست و در اکثر آن کشورها ثبات اقتصادی وجود دارد و تورم نیز منطقی و درحد نرمال است و همین عامل موجب میشود که این شاخص بدون نوسان و یا در نوسان بسیار پائینی باشد. باید تأکید کنم که در شرایط نامطمئن و بی‌ثباتی اقتصادی ریسک مربوطه به شدت افزایش می‌یابد چون موجب عدم برگشت تسهیلات پرداختی بانک‌ها به جهت عدم رونق بازار، کاهش تولید و رکود میشود. بطورکلی در یک اقتصاد رقابتی باید نرخ سود سپرده ها و تسهیلات حالت کاملاً تعادلی داشته باشد.
* چرا بانک‌ها علاقه بیشتری به جذب سپرده‌های کوتاه‌مدت دارند؟
برای اینکه بتوانند ریسک هزینههای سرمایه‌گذاری را کاهش دهند چون جذب سپردهای بلندمدت با توجه به نرخ سود پرداختی حداکثری بالاست و به تبع آن ریسک هم افزایش می‌یابد. اما در سپردهای کوتاه مثلاً زیر 6 ماه نرخ سود پرداختی پائین است و همین عامل موجب میشود بطور میانگین هزینههای بانک کاهش یافته و در مقابل می‌توانند تسهیلات با سود حداکثری پرداخت کنند. بطور مثال اگر سود سپردهای کوتاه‌مدت را حداکثر 16درصد درنظر بگیریم و تسهیلات مشارکتی 24درصدی پرداخت کنیم آن وقت سود 8 درصدی نصیب بانک شده و می‌تواند بسیاری از هزینه‌ها از جمله ریسک را به خوبی پوشش داده و حاشیه سود را بالا ببرد. البته به شرطی که اعتبارسنجی مشتری هم به درستی صورت پذیرد.
* آیا تعیین نرخ سود سپرده‌ها و تسهیلات صرفاً توسط شورای پول و اعتبار انجام میشود یا عواملی دیگری هم در آن دخالت دارند؟
بله، اما در تمامی کشورها به نوعی چنین تشکیلاتی وجود دارد و آنها هستند که متناسب با شرایط اقتصادی و تورم و همچنین سیاست‌های دولتشان تصمیم‌گیری میکنند. در کشور ما هم چنین وضعیتی کاملاً وجود دارد. البته با گماردن افراد متخصص و متعهد در بخش‌های پولی و مالی می‌توان در این عرصه بسیار موفق‌تر عمل کرد.
* استقلال بانک مرکزی تا چه اندازه می‌تواند در تعیین این نرخ‌ها مؤثر باشد؟
صددرصد تأثیرگذار خواهد بود چون این نهاد مسئول سیاست‌های پولی یک کشور است. اگر مستقل باشد و در شرایطی که تورم افزایش می‌یابد می‌تواند با اتخاذ سیاست‌های درست به ویژه از چاپ اسکناس بی‌پشتوانه که عموماً دستوری و از سوی دولت است جلوگیری کرده و به نوعی از سقوط ارزش پول جلوگیری کند.
* نرخ تورم اعلام شده از سوی دولت تا چه اندازه منطقی و قابل قبول جامعه است؟
مرکز آمار ایران و بانک مرکزی متولی این شاخص هستند باید به آنها اعتماد کرده و گزارش‌های منتشره را بپذیریم. شاید مردم احساس کنند در شرایط فعلی نرخ آن بالاتر است اما باید این نکته را مدنظر داشته باشیم که طبقات اجتماعی و قدرت خرید آنها کاملاً با یکدیگر متفاوت است و نهادهای مذکور با درنظرگرفتن جمیع جهات و بطور میانگین این شاخص را محاسبه میکنند.
* عدم تعیین نرخ سود سپرده‌ها و تسهیلات براساس فرمول‌های رایج اقتصادی چه پیامدهائی می‌تواند داشته باشد؟
توجه به این فرمول‌ها بسیار اهمیت دارد. اگر نرخ سود سپرده‌ها پائین باشد، پس‌انداز نقدی و سرمایه‌گذاری مردم در بانک‌ها پائین می‌آید و در واقع موجب خروج پول از بانک‌ها میشود. در نهایت پس‌انداز کم هم موجب میشود بانک‌ها برای تأمین سرمایه متقاضیان که عموماً در فضای اشتغال‌زائی، کارآفرینی و طرح‌های عمرانی و زیربنائی فعالیت دارند با مشکل روبرو شود. افزایش بی‌رویه نرخ سود سپرده‌ها هم موجب میشود که توان بازپرداخت اصل و سود تسهیلات دریافتی توسط فعالان اقتصادی با مشکل مواجه شود. در هر دو صورت پیامدهای خاص خود را دارد. این هنر بانک مرکزی است که بتواند با درنظرگرفتن تمامی مؤلفه‌ها، شرایط را طوری کنترل کرده تا با کمترین آثار منفی بیشترین آثار مثبت را به دنبال داشته باشد.
* پروفسور تقوی صبحت پایانی خودتان را بفرمائید؟
بازهم تأکید می‌کنم افزایش نرخ تورم کاهش ارزش پول را به دنبال دارد. هرچه قدر اقتصاد یک کشور سالم‌تر باشد مردم سپرده‌های خود را با اطمینان بیشتری به بانک‌ها می‌سپارند و همین امر موجب افزایش حجم پول شده و در این صورت است که می‌توان تسهیلات با نرخ کمتری به بنگاه‌های اقتصادی و تجاری پرداخت کرد و موجب هرچه بیشتر رونق اقتصادی نیز شد. امیدوارم با استفاده از اقتصاددانان مطرح و ارائه طرح‌های درست روز به روز شاهد پیشرفت اقتصادی کشور بوده و از این شرایط رکود هم خارج شویم. از حضور گرم شما نیز سپاسگزارم.
