به گزارش بانک و صنعت به نقل از روابط عمومی بانک قرض الحسنه مهر ایران، حدود چهار دهه موضوع بانکداری اسلامی در ایران محل مناقشه و اختلاف نظرهای زیادی بوده است. تمام اقداماتی که هم برای اصلاح نظام بانکی صورت گرفته تاکنون نتیجه ای نداشته و طرحی هم که توسط مجلس شورای اسلامی آماده شده محل اختلاف نظر زیادی میان مجلس و بانک مرکزی است. برای بررسی بیشتر این موضوعات با مرتضی اکبری، مدیرعامل بانک قرض الحسنه مهر ایران، به گفت وگویی تفصیلی نشستیم که بخش دوم و پایانی این مصاحبه در ادامه می آید:
به موضوع اصلاح در نظام بانکی می رسیم. همانگونه که مطلع هستید این موضوع در خود قانون عملیات بانکی بدون ربا مورد تأکید قرار گرفته، اما تاکنون به سرانجام نرسیده است و مجلس یازدهم هم وعده هایی در این زمینه داده است. تضادهایی هم بین دیدگاه دولت و مجلس در این زمینه وجود دارد. شما این طرح را چگونه ارزیابی می کنید و چرا نظام بانکی با آن مخالف است؟
به نظرم دولت چندان در تدوین این اصلاحات دخیل نبوده و این کار عمدتاً از طریق مجلس انجام گرفته است. البته آنها هم استدلال های خود را دارند و می گویند دولت خیلی دیر لایحه داده، بنابراین خودمان وارد گود شدیم؛ لذا تقصیرات به گردن دولت، بانک مرکزی و سیاستگذاران اجرایی می افتد. از سوی دیگر مجلس هم معتقد است که ایرادهای مختلفی به قانون فعلی وارد است و باید برطرف شود و همین ایرادات باعث اعتراضات بسیاری شده است.
استنباط خود بنده با توجه به وضعیت اقتصادی که در کشور می بینم این است که بانک های ما همانند سایر شرکت های کشور متأثر از شرایط اقتصادی هستند؛ بدین معنی که اگر بسیاری از بانک ها خوب عمل نمی کنند به این دلیل است که تحت تأثیر شرایط کشور و تحریم ها قرار گرفته اند و یکی از اتفاقات در بدنه سیاست و اقتصاد باعث اثرگذاری بر بانک ها نیز خواهد شد. معتقدم تدوین کنندگان این اصلاح، بانک ها را مقصر همه مشکلات اقتصادی کشور می دانند اما بنده چنین نگاهی ندارم و معتقدم اگر مبنا این باشد که بانک ها مقصر هستند و جای علت و معلول عوض شود، کلیت اصلاح با مشکل مواجه می شود.
اگر این دیدگاه که بانک ها مقصر وضعیت اقتصادی کشور هستند را بپذیریم و بر اساس این زیربنا، اقدام به اصلاح نظام بانکی کنیم، راه را اشتباه رفته ایم. بسیاری از مواردی که الان مورد اعتراض مجلسی ها و علماست تقصیر نظام بانکی نیست، بلکه نشئت گرفته از وضعیت اقتصادی است. تحریم ها، رفتار تسهیلات گیرندگان و... ، همگی در این وضعیت کنونی که پدید آمده است تأثیرگذار هستند.
نظام بانکی با ابزاری به نام پول درگیر است که تقاضای خیلی ها را به دنبال دارد بنابراین همه کسانی که می خواهند از این پول استفاده کنند به انواع طُرُق سعی می کنند به این پول دسترسی پیدا کنند. لذا اینکه بگوییم فقط باید نظام بانکی را اصلاح کنیم و کاری به نظام های بیرونی همانند وزارت صنعت، وزارت نفت، گمرک، مالیات و .... نداشته باشیم، اساساً دیگر اصلاح نظام بانکی مفهومی ندارد. لذا باید همه این موارد را با هم اصلاح کنیم.
اقتصاد ما بانک محور است و بخش زیادی از مسائل به دوش نظام بانکی است. لذا ایراداتی هم که به نظام بانکی گرفته می شود بیشتر است، اما واقعیت این است که خیلی از این مشکلات نشئت گرفته از درون بانک ها نیست. موضوع دیگر استقلال بانک مرکزی است که سال های سال در مورد آن بحث بوده است. اقتصادی که دولت همواره کسری بودجه خود را از طریق نظام بانکی و بانک مرکزی جبران کرده و اکنون نفت هم تحریم شده و امکان درآمدهای ارزی وجود ندارد؛ بنابراین طبیعی است که دولت با استقلال بانک مرکزی مخالفت می کند؛ چرا که ابزار دیگری برای جبران کسری بودجه ندارد.
موضوع دیگر تورم است که حل نشده است. اگر یک تولیدکننده وامی از بانک می گیرد و نرخ ارز را حداکثر 5 هزار تومان پیش بینی کرده و قصد دارد مواد اولیه وارد کند اما یکباره نرخ ارز به بیست هزار تومان می رسد، این موضوع در روز اول نه به ذهن بانک و نه تولیدکننده خطور نکرده است. لذا روشن است که این شخص توان بازپرداخت تسهیلات را ندارد. برای این موضوع در اصلاح نظام بانکی چه چاره ای اندیشیده شده است؟ یکی از بزرگترین مشکلات در نظام بانکی، معوقات است. در کجای اصلاح نظام بانکی این موضوع را مورد توجه قرار داده اند که چگونه قرار است مشکل معوقات بانکی حل شود؟
آیا در بانک های قرض الحسنه هم معوقات وجود دارد؟
بسیار اندک و در حدود نیم درصد است. اما در تسهیلات کلان که مشکلات عدیده ای برای تولیدکننده پیش می آید و توان رقابت ندارد، به خاطر تحریم دچار بسیاری از مشکلات صادراتی می شود، بنابراین تسهیلاتی که گرفته است معوق خواهد شد. حال اگر بانک کارخانه را ضبط کند دچار همان مشکلات صاحب کارخانه خواهد شد و اگر ضبط نکند نمی تواند منابعی که از این محل تسهیلات داده را جبران و سود سپرده های مردم را بدهد. اینها مسائلی هستند که در طرح اصلاح نظام بانکی مورد توجه قرار نگرفته اند و تا زمانی که به آنها توجه نشود مشکلی حل نخواهد شد.
در چند سال اخیر از بسیاری از طراحان اصلاح در قانون عملیات بانکی بدون ربا پرس وجو کرده ایم که معتقدند دیدگاه نظام بانکی هم در این زمینه اخذ شده است. آیا چنین چیزی را تأیید می کنید؟ آیا مجلسی ها در این زمینه با خود مسئولان بانک قرض الحسنه مهر ایران مشورتی کرده اند؟
قطعاً بانکی ها در جلسات کمیسون اقتصادی مجلس حضور داشته اند، اما اینکه چه میزان دیدگاه و استنباط آنها را می پذیرند موضوع دیگری است. اینکه دیدگاه نظام بانکی را نمی پذیرند به همان مبانی فکری آنها برمی گردد که معتقدند ریشه همه مشکلات اقتصادی در نظام بانکی است؛ لذا هرچقدر برای آنها توضیح دهید فایده ای ندارد. گاهی برخی از مدیران بانکی می گویند چند ماه یک بانک را به همین افراد بدهید تا آن را با همان مبانی نظری که به آن اعتقاد دارند اداره کنند تا متوجه عمق مشکلات شوند.
آقای همتی در بسیاری از این جلسات شرکت و توضیحات لازم را ارائه می دهد، اما آنها راضی نمی شوند. البته این دیدگاه ها ممکن است ناشی از محیط هم باشد، چراکه مردم نسبت به نظام بانکی اعتراض دارند و چون آنها نماینده مردم هستند، بنابراین اگر خلاف گفته مردم عمل کنند خود همین موضوع تبدیل به معضلی دیگر خواهد شد.
در مورد بانک های قرض الحسنه هم دیدگاهی از ما توسط مجلسی ها خواسته نشده، اما مسئولان وزارت اقتصاد یا بانک مرکزی در مواردی از ما خواسته اند که در مورد طرح بانکداری نظر بدهیم، اما اینکه چقدر اعمال شده، موضوع دیگری است.
البته در نهایت طرح مجلس و لایحه دولت ادغام و تبدیل به طرح بانکداری جمهوری اسلامی ایران شد.
در همین مورد هم این اعتراض وجود دارد که آنچه مجلس به دنبال آن بوده غالب شده و آنچه بانک مرکزی و نظام بانکی پیشنهاد داده اند چندان مورد استفاده قرار نگرفته است.
شما آینده این طرح را چگونه پیش بینی می کنید و اگر قرار است اصلاحی صورت گیرد بهترین شکل آن را چگونه می دانید؟
نمایندگان مجلس باید استنباط ها را بشنوند و واقعاً به عنوان قانونگذار بر مباحث کشور مسلط باشند. درصد بالایی از نمایندگان مجلس، جدید هستند و بسیاری از آنها اشراف زیادی بر مباحث اقتصادی ندارند، لذا اگر با فوریت به دنبال تصویب این طرح باشند، نتیجه مثبتی حاصل نمی شود. حداقل باید مجلسی ها مطالعات اقتصادی خود را بالاتر ببرند و شرایطی که باعث این وضعیت اقتصادی شده را درک کنند و بدنه اقتصادی و بانکی را به عنوان ابزار کارشناسی خودشان بپذیرند، اما اگر بخواهند نظام بانکی را مقصر جلوه دهند این طرح در مجلس جدید هم به سرانجام نمی رسد.
فعالیت های بانک قرض الحسنه مهر ایران در زمینه بانکداری اسلامی مشهودتر است. لطفاً بفرمائید در این زمینه چه اقداماتی تاکنون انجام داده اید و چه برنامه های جدیدی دارید؟
بانک های قرض الحسنه خلأ بانکداری کشور بوده است. از ابتدای انقلاب یکی از اتفاقات در نظام بانکی این بوده که مردم سپرده خود را به صورت جاری یا مدت دار در نزد بانک می گذاشتند و بانک ها هم با تجمیع آن برای فعالیت های اقتصادی کشور استفاده می کردند. این باعث اعتراض مردم بود که نظام بانکی به مشکلات آنها بی اعتنا است؛ چراکه در مواقعی نیازمند به تسهیلات خُرد می شدند و در این موارد باید بانک به آنها کمک کند.
همواره مردم عادی می گویند این نظام بانکی چه چیزی به ما رسانده است؛ آن هم ما که پول خود را در نزد بانک گذاشته ایم و در مواقعی که به آنها نیاز داریم به ما کمک نمی کنند. قبلاً برخی موارد خاص همانند وام ازدواج برای تسهیلات خرد تعریف شده بود، اما وجود بانک های قرض الحسنه برخلاف بانک های تجاری که وظیفه آن جمع آوری سپرده های خُرد و اعطای تسهیلات کلان است، برای جمع آوری سپرده های خُرد و ارائه تسهیلات خُرد است؛ لذا این خلأ را تقریباً از حدود 12 سال پیش در نظام بانکی با تأسیس بانک های قرض الحسنه برطرف کردند.
ماهیت فعالیت بانک قرض الحسنه مشخص است و فقط بر اساس یک عقد یعنی قرض الحسنه عمل می کند که اتفاقاً شفاف ترین عقدی است که در نظام بانکداری اسلامی اجرا میشود، بنابراین بدون حاشیه است و نیاز به مباحث فنی و مستندات پیچیده ای ندارد. لذا بسیار راحت تر از بقیه عقود قابلیت اجرایی دارد، اما از منظر تأمین منابع کار بسیار سختی پیش روی بانک های قرض الحسنه است. بنابراین اگر منابع لازم وجود داشته باشد در عرصه اجرایی هیچ مشکلی نداریم و خدشه ای هم وارد نخواهد شد.
در نظام شرعی و فقهی ما هم هیچ کسی در مورد فعالیت های بانک های قرض الحسنه مشکلی ندارد چراکه فقط یک کارمزد می گیریم که آن هم به علت هزینه های جاری ما است و نمی توانیم از محل کارمزد، سود شناسایی کنیم و این اتفاق هم تا الان رخ نداده است، بنابراین کاملاً قابلیت اجرایی شدن دارد. این اقدامات می تواند بسیاری از نیازهای کوتاه مدت جامعه را پوشش دهد، لذا از منظر مسئولیت اجتماعی نیز بانک های قرض الحسنه به خوبی و با موفقیت عمل کرده اند. مشکل بانک های قرض الحسنه تأمین منابع است، چرا که تأمین منابع صفر درصدی نیازمند آدم های بزرگ است که ذهن خیّر داشته باشند و حاضر شوند برای رفع نیازهای دیگران پول خود را برای مدتی سپرده گذاری کنند.
اما در همین شرایط هم بانک قرض الحسنه مهر ایران وضعیت خوبی دارد و توانسته اعتماد مردم و خیرین را جلب کند. از یک طرف توانسته نظر خیرین را جذب کند که حساب خود را به این بانک منتقل کنند و از طرف دیگر نیازهای مردم عادی و جامعه هدف را شناسایی کرده و تخصیص لازم را ارائه داده است، اما واقعیت این است که هنوز در ابتدای کار هستیم و جای رشد زیادی در این زمینه وجود دارد چراکه منابع ما محدود است، اما قرض الحسنه می تواند رشد کند و به نظرم باید 20 درصد از منابع اقتصاد وارد بانک های قرض الحسنه شود تا مشکلات بیشتری را از مردم برطرف کند.
از منظر عملکردی نیز بانک قرض الحسنه مهر ایران در سال 1386 با 50 میلیارد تومان سپرده شروع کرد، اما الان این منابع به 35 هزار میلیارد تومان رسیده است. این مبلغ در شرایط بد اقتصادی و تورم بالا و تحریم های اقتصادی نیز جذب شده، اما هنوز انسان هایی وجود دارند که بزرگ فکر می کنند و در صدد رفع مشکلات مردم هستند. نکته مثبت این قضیه، معوقات پائین است. در نظام بانکی معوقات به صورت شکلی بالای 10 درصد است، اما در بانک قرض الحسنه مهر ایران در حدود چهار دهم درصد یعنی کمتر از نیم درصد است. این موضوع دو دلیل دارد که یکی اعتقادی است. افرادی که منابع خود را در بانک مهر ایران می گذارند، افراد خیّر هستند و کسانی که تسهیلات دریافت می کنند هم از همان طیف هستند، لذا به موقع تسهیلات را پرداخت می کنند مگر اینکه واقعاً دچار مشکلی شده باشند.
این در حالی است که در نظام بین الملل معوقات کمتر از 2 درصد نداریم، لذا وضعیت کنونی برای نظام ما یک افتخار و از برکات قرض الحسنه است. دلیل دوم، خُرد بودن این منابع است که بازپرداخت آن را تقویت می کند و بسیاری از پس بازپرداخت آن بر می آیند و اگر شرایط اقتصادی هم تغییر کند، چندان روی آنها تأثیر نمی گذارد و تسهیلات گیرندان اقساط خود را پرداخت می کنند.
