به گزارش پایگاه تحلیلی خبری بانک و صنعت به نقل از روابط‌عمومی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری؛ رضا وحیدزاده عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، این مطلب را در نشست تخصصی سفالینه‌های زرین‌فام که به همت پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگی‌تاریخی پژوهشگاه برگزار شد مطرح کرد.
او با بیان بخشی از مقاله‌اش به بررسی تجارب مرمت و نمایش محرابهای زرین فام پرداخت و گفت: «از اواخر قرن نوزدهم میلادی محرابهای زرین‌فام ایرانی زینت بخش بسیاری از موزه های جهان شده‌اند.»
وحیدزاده افزود: «این مقاله پدیده تبدیل این آثار به اشیای موزه‌ای را از سه نظرگاه شامل پدیده انتقال، کاشی در موزه و ضعیت بنای تاریخی بعد از انتقال مورد بررسی قرار داده و سعی کرده که ارتقای وضعیت حفاظت را با توجه به ارزشهای اثر دنبال کند.»
این پژوهشگر تصریح کرد: «برای این منظور با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و میدانی در خصوص نمونه‌های مختلف محرابهای تاریخی زرین‌فام برای تامین داده‌های لازم در هر یک از سه مبحث یادشده تلاش شده است.»
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی اظهار کرد: «در مرحله بعد با توجه به متون شناخته شده نظری حوزه حفاظت و مرمت در مورد تزیینات معماری تلاش شده که وضع موجود با معیارهای اخلاقی حفاظت و مرمت ارزیابی و نهایتا از طریق استدلال منطقی در هر مورد پیشنهاد لازم به‌منظور ارتقای ارائه شود.»
بررسی فن ساخت لعاب زرین‌فام
«بررسی فن ساخت لعاب زرین‌فام براساس کتاب عرایس الجواهر و نفایس الاطایب» عنوان مقاله دیگری بود که توسط زهره روح فر مسئول سابق موزه دوران اسلامی و استاد دانشگاه هنر تهران ارائه شد.
او گفت: «ساخت لعاب زرین فام علاوه بر جنبه های بی نظیرهنری مانند اجرای کتیبه ها و نگاره های تزیینی که در نهایت مهارت و استادی خلق شده‌اند، بدون شک پدیدهای چشمگیر در صنعت محسوب می‌شود.»
او تصریح کرد: «این صنعت – هنر از زمان اوج خود در قرون میانی اسلامی تا کنون توجه بسیاری از محققان و هنرمندان را به خود جلب کرده است.»
این پژوهشگر اظهار کرد: «هدف این مقاله بررسی و شناخت مواد و نحوه تحلیل و ترکیب مواد و یا به عبارتی دست یابی به فرایندهای شیمیایی آن‌ها در تهیه لعاب زرین‌فام براساس روش‌های ارایه شده توسط ابوالقاسم عبداله کاشانی است.»
روح‌فر گفت: «به‌منظور بررسی دقیق رساله کاشانی، از منابع دیگری نیز استفاده شده که از آن میان می‌توان به کتاب "الاسرار" اشاره کرد، در این ماخذ به علاوه بر طبقه‌بندی مواد، توضیحات مبسوط و دقیقی در باره فرایندها و اعمال شیمیایی مواد با یکدیگر داده شده که روشنگر روش‌های ارائه شده در رساله کاشانی و نتایج حاصل از آن است.»
مینای زرین‌فام ایران
سید‌محمد میرشفیعی عضو هیئت‌علمی و دانشجوی دکتری رشته هنرهای اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز نیز در ادامه با بیان گوشه‌ای از مقاله خود با عنوان «مینای زرین‌فام ایران بر اساس مطالعه تطبیقی کتب تاریخی "جواهر‌نامه نظامی" و "عرایس الجواهر و نفایس الاطائب"» پرداخت و گفت: «تکنیک لعاب زرین‌فام در قرن اخیر مورد مطالعه برخی از محققان قرار گرفته تا به‌منظور احیای آن قدم مؤثر برداشته شود.»
او از جمله مهم‌ترین منابع تاریخی پیش روی محققان در این حوزه را دو کتاب معروف "عرایس الجواهر و نفایس الاطایب" تألیف ابوالقاسم کاشانی و "سه کتاب درباره هنرمندان" تألیف پیکولپاسو اعلام کرد.
او افزود: «به نظر برخی محققان در کتاب‌های فوق به تمام نکات لازم برای ساخت دقیق لعاب زرین‌فام اشاره نشده است از این رو در این مقاله کتاب "جواهر‌نامه نظامی" تألیف محمد‌بن ابی البرکات نیشابوری به‌عنوان قدیمی‌ترین سند تاریخی درباره ساخت لعاب زرین‌فام مورد توجه واقع شده است.»
او تصریح کرد: «لذا فرمول‌های ارائه شده در کتاب عرایس الجواهر با فرمول‌های ارائه شده در کتاب جواهر‌نامه تطبیق داده شده است و به نظر می‌رسد که فرمول‌های ارائه شده در کتاب "جواهر‌نامه" کاملتر از دیگر کتب تاریخی است و بدون کم و کاست می‌تواند ما را به ساخت لعاب زرین‌فام برساند و احیای تکنیک لعاب زرین‌فام قدیم ایران را در دوران معاصر به دنبال داشته است.»
مطالعات علمی انجام‌شده روی تزیینات زرین‌فام
در ادامه نشست تخصصی سفالینه‌های زرین‌فام «مروری بر مطالعات علمی انجام‌شده روی تزیینات زرین‌فام» عنوان مقاله‌ای بود که توسط پرویز هلاکوئی عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان ارایه شد .
او گفت : استفاده از تزیینات زرین‌فام بر روی سفال لعابدار در حدود قرن سوم هجری در عراق تحول پیدا کرد و در قرون ششم تا هشتم هجری در ایران به شکوفایی رسید.
وی با بیان اینکه دامنه حضور زرین‌فام تنها به منطقه خاورمیانه محدود نشد و نمونه‌های نفیسی از ظروف زرین‌فام در اسپانیا و ایتالیا نیز تحول پیدا کرد تصریح کرد :«اگرچه زرین‌فام آن اقبال گذشته را پس از صفویان به‌دست نیاوردولی استفاده از آن همچنان تا همین گذشته نه‌چندان دور ترک نشد به‌طوری‌که می‌توان نمونه‌های استفاده از تزیینات زرین فام را در کاشی‌کاری‌های دوره پهلوی اصفهان مشاهده کرد.»
او افزود: «تلاش‌ها برای بازتولید زرین‌فام همچنان تا سال‌های اخیر ادامه داشته است.»
مبانی فیزیک و شیمیایی زرین‌فام
بهزاد اژدری رئیس هیئت‌مدیره و مدیرعامل انجمن سفال ایران نیز دراین نشست به بیان مقدمه مبانی فیزیک و شیمیایی زرین‌فام پرداخت و گفت: «زرین‌فام به تکنیکی اطلاق می‌شود که حاصل آن تشکیل یک لایه فلزی با درخشش متالیک ویا قوس و قزحی در رنگ‌های مختلفی مثل قرمز، نارنجی، زرد، آمبر و نقره‌ای بر روی لعاب از پیش پخته شده است.»
او افزود: «در این تکنیک پس از پخت اولیه لعاب، لایه نازکی از ترکیبات مختلف مس و نقره به همراه گل اُخری بر روی لعاب از پیش پخته قرار داده می‌شود که پس از حرارت‌دهی مجدد و در غیاب اکسیژن در اثر شکست مولکولی ترکیبات فلزی فوق تحت احیا، فیلم نازک فلزی روی سطح لعاب می‌نشیند.»
اژدر اظهار کرد: «پس از سرد شدن قطعه و تمیز کردن و پولیش آن زرین‌فام به صورت درخشندگی فلزی و یا قوس و قزحی ظاهر می‌شود نوع رنگ زرین‌فام حاصله بر اساس ترکیب پیگمنت‌ها، میزان و مدت احیا و طول پریود سرد شدن متغییر است.»
قدح زرین‌فام با نقش خاتون در مرکز ظرف
«قدح زرین فام با نقش خاتون در مرکز ظرف» عنوان مقاله‌ای بود که توسط زهره محمدیان مغایر مسئول گنجینه و جمعدار اموال موزه آبگینه و سفالینه ایران ارائه شد.
او گفت: «سفالینه‌های زرین‌فام به‌عنوان ارزشمندترین سفال دوره ایلخانی شناسایی شده‌اند.»
او با بیان اینکه نقوش روی این سفالینه‌ها بر خلاف بقیه دوره‌ها نقوش پیکره‌ای زنان و مردان مهم آن دوره همچون شاه، شاهزاده‌ها و درباریان است تصریح کرد: «نقوش زنان نیز در میان قاب‌ها و قدح‌ها به چشم می‌خورد و از آن رو چشمگیر است که نشان از اهمیت و قدرت زنان آن دوره دارد.»
اندازه‌گیری ترکیبات عنصری کاشی‌های زرین‌فام کاشان
«اندازه‌گیری ترکیبات عنصری رنگدانه، لعاب زمینه و بدنه کاشی‌های زرین‌فام کاشان، متعلق به دوره ایلخانی (قرون هفتم تا هشتم هجری) با روش میکروپیکسی»عنوان مقاله‌ای بود که در ادامه توسط داود آقاعلی‌گل کارشناس آزمایشگاه واندوگراف پژوهشگاه علوم و تکنولوژی هسته‌ای ارایه شد.»
او با بیان اینکه زرین‌فام نوعی تزیین رولعابی است که برای ایجاد درخشش و انعکاس با استفاده از رنگدانه‌های مختلف فلزی بروی سطوح لعابدار استفاده می‌شودافزود: «از میان تمام شیوه‌های تزیین سفال، شیوه زرین‌فام به‌علت درخشش و انعکاس رنگین کمانی‌اش، در سراسر تاریخ سفالگری بسیار مورد توجه بوده است.»
این پژوهشگر تصریح کرد: «سرزمینی که امروز به نام کشور عراق خوانده می‌شود، خاستگاه اولیه سفالگری زرین‌فام است و کشورهای خاورمیانه از جمله سوریه و مصر و ایران بیشترین سهم را در تولید و تعالی آن داشته‌اند.»
به گفته او، مراکز ساخت سفال زرین‌فام را از نظر نوع رنگ لعاب زمینه و همچنین نقش‌های تزیینی و نحوه ترکیب نقوش به پنج دسته زرین‌فام ری ، جرجان، کاشان، ساوه و تخت سلیمان تقسیم کرده‌اند.
آقا علی‌گل اظها رکرد: «سفالینه‌های زرین‌فام، درجات مختلف رنگی از سبز طلایی، قهوه‌ای تیره، آبی، آبی فیروزه‌ای، زرد طلایی، مسی و بنفش، را نشان می‌دهند.»
او گفت: «در این پژوهش 6 قطعه سفال زرین‌فام، همگی متعلق به یک مجموعه خصوصی(مجموعه کیانوش معتقدی)، با روش میکرو پیکسی مطالعه و بررسی شده‌اند؛ این نمونه‌ها مربوط به دوره تاریخی ایلخانی ( قرون هفتم تا هشتم هجری) هستند.»
به جز دو نمونه که یکی از تخت سلیمان و دیگری از امامزاده یحیی ورامین به‌دست آمده است، بقیه نمونه‌های مورد بررسی در این پژوهش از کاشان به‌دست آمده‌اند، احتمال داده شده است که محل ساخت همه این نمونه‌ها کاشان باشد.
کارشناس آزمایشگاه واندوگراف پژوهشگاه علوم و تکنولوژی هسته‌ای افزود: «در این پژوهش عناصر تشکیل دهنده بدنه، لعاب زمینه و رنگدانه‌های مختلف زرین‌فام بر اساس نقشه توزیع عناصر موجود در نمونه اندازه‌گیری شده و آنالیزها نشان می‌دهد که تفاوت اثر رنگین‌کمانی زرین‌فام با عناصر فلزی مس و نقره موجود در رنگدانه‌های مختلف ارتباط مستقیم دارد.»
او خاطرنشان کرد: «بر اساس نقشه توزیع عناصر لعاب زمینه و اندازه کانی‌های موجود در بدنه می‌توان استناط کرد که ممکن است محل ساخت نمونه‌های مورد بررسی متفاوت باشد.»
مطالعه 5 سفالینه زرین‌فام موزه آبگینه و سفالینه ایران
فرح سادات مدنی مسئول بخش ایکس ار اف پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگی تاریخی آخرین مقاله این نشست را با عنوان «بررسی کارایی دستگاه PXRF در مطالعه سفالینه‌های زرین‌فام مطالعه موردی 5 عدد از سفالینه‌های زرین فام موزه آبگینه و سفالینه ایران» ارائه کرد.
او گفت: «رولعاب زرین‌فام نوع خاصی از تزیین روی سفال است که به سرامیک پرتو قوس و قزحی طلایی رنگی می‌دهد و بر سطح سرامیک لعابدار اعمال می‌شده است.»
مدنی افزود: «با توجه به تنوع عناصر فلزی به‌خصوص مس و نقره بکار رفته و البته سایر شرایط همچون میزان ترکیبات به‌کار رفته، شرایط کوره، اتفاقات مرحله پخت و ناخالصی‌های لعاب، رنج رنگی متفاوتی از طلایی تا زیتونی و مسی و قهوه‌ای در آن‌ها دیده می‌شود.»
این کارشناس اظها رکرد: «به دلیل ویژگی‌های ظاهری جذابی که داشته در کشورهای مختلف و دوره‌های مختلف تاریخی و همچنین در دوره معاصر مورد علاقه بسیاری از هنرمندان برای بازتولید بوده و هست.»
مدنی با بیان اینکه یافتن منشاء تولید این سفالینه‌ها، تفاوت‌های تکنیکی و مواد به‌کار رفته در تولید آن‌ها در دوره‌های مختلف تاریخی و توسط افراد مختلف مورد سؤال بسیاری از پژوهشگران است تصریح کرد: «در یک بررسی اجمالی به انبوهی از نتایج مطالعه و بررسی با ابزارها و دستگاه‌های آنالیز مختلف می‌‌رسیم که هر یک بنوعی در تطبیق و مقایسه با فرمول‌ها و مکتوبات تاریخی در خصوص مواد و نحوه ساخت این نوع از آثار نتایج جالب توجهی را مشخص ساخته است.»
او خاطر نشان کرد: «بدیهی است دامنه مطالعات در این خصوص و نتایجی که به‌دست خواهد آمد با توجه به تنوع نمونه‌های بکر به‌دست آمده از مناطق مختلف حفاری شده در ایران هنوز می‌تواند جواب سؤالهای بسیاری باشد و چه بسیار از نتایج به‌دست آمده را تغییر دهد.»
مسئول بخش ایکس ار اف پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخیفرهنگی گفت: «در این پژوهش 5 نمونه از ظروف سفالی زرین‌فام که از آثار ثبت شده در موزه آبگینه هستند با دستگاه PXRF با هدف شناسایی ساختار شیمیایی بدنه، لعاب، و عوامل ایجاد کننده رنگ در رولعابی زرین‌فام مورد بررسی قرار گرفتند.»
به گفته او، بر اساس نتایج آزمایش‌ها، بدنه نمونه‌های مورد آزمایش دارای بافت غنی از سیلیس و لعاب‌ها بیشتر از نوع سربی و قلعی است.
مدنی در پایان تصریح کرد: «در رنگ‌های قهوه‌ای اکسید آهن و اکسید منگنز، در رنگ‌های سفید اکسید سرب، اکسید قلع و یا اکسید تیتان، در رنگ‌های قرمز اکسید مس یا اکسید آهن، در رنگ‌های آبی اکسید کبالت و اکسید مس و در رنگ‌های طلایی اکسید مس و آهن، اکسید کلسیم و یااکسید تیتانیم شناسایی شدند.»
