فصل پرنوسان بورس گذشت

به گزارش بانک و صنعت؛ فصل پاییز فصل بسیار پرنوسانی بود؛ در این مدت شاخص از دو میلیون و 80 هزار واحد به یک میلیون و 200هزار واحد رسید. البته بعدا شاخص روند صعودی داشت و به یک میلیون و 500 هزار واحد هم رسید.در فصل پاییز شاخص نزولی بود ولی نه نزولیِ پیوسته بلکه هر از چند گاهی شاخص صعودی بود و روزی دیگر نزولی؛ درواقع شاخص در روزهای پاییز پرنوسان بود و دوباره تا حدود یک میلیون و 350 هزار واحد نزول کرد. در پاییز روزهای مثبت و منفی شاخص را شاهد بودیم. دلیل این مسئله تغییر رفتار معامله گران بازار حقیقی و حقوقی بود. این معامله گران هردو سبک نوسان گیری را در پیش گرفته بودند تا به قول معروف سهامداری کردن را.

علی رغم اینکه گزارش های ارائه‏شده، گزارش های خوبی در 6 ماهه و نه ماهه سال بود ولی باز رفتارها نوسان گیری بود و نتیجه آن را در روند نوسانی بودن شاخص ها هم در مثبت و هم در منفی دیدیم. هیچ‏کدام تدوام نداشت. مثل زمانی که شاخص از 2 میلیون و 80 به یک میلیون و 200 هزار رسید. شاخص در این مدت اصلاح زیادی انجام داد و بدتر از آن زیرش زیادی را تجربه کرد. اما الان در این بازه زمانی نه رفتار نزولی، که رفتارها بیشتر نوسانی است.

همه فعالان و دست‏اندرکاران بازار سرمایه باید در پی رشد پایدار بازار سرمایه باشند نه رشد موقتی و ناگهانی.روندصعودی، مناسب بازار سرمایه است که مستمر و طولانی‏مدت و سبب ماندگاری پول های واردشده به بازار سرمایه باشد نه اینکه موجب فرار پول ها از بازار سرمایه شود. اما پول هایی که وارد بازار سرمایه در ایران شد ترسو است.رفتار معاملاتی در چندین هفته گذشته که این بازار منفی شد نشان می دهد که این پول‏ها، هوشمند نیست بلکه ترسو است.به عنوان مثال تغییر رفتار و نوسان برخی از سهام های بنیادی از مثبت 5 به منفی 5 در عرض چند ثانیه، گویای این بود که در این سرمایه‏گذاران، ترس وجود دارد.بنابراین همه تلاش متولیان بازار سرمایه بر رشد مستمر بازار است نه موقت.

بازار سرمایه تقریبا از زمستان سال گذشته استارتی زد و بعد از بهار، یعنی فروردین‏ماه تا اواسط تا بستان به اوج خود یعنی شاخص 2 میلیون و 100 هزار واحدی رسید. رشد بازار در آن مقاطع ناشی از مسائل مختلفی بود، بخشی از آن ناشی از کاهش ارزش ریال بود و بخش دوم رشد بازار که از بهار شروع شده و تا اواسط تا بستان ادامه پیدا کرد، ناشی از هجوم نقدینگی به بازار بود. من همیشه این نکته را می گویم که بازار در چند مرحله حرکت کرده است، یک مرحله به دلیل صورت های سود و زیان، براساس سودآوری شرکت ها رشد کرده است. مرحله بعدی براساس ترازنامه بوده است؛ یعنی براساس امکان جایگزینی دارایی ها و ارزش دلاری واحد تولیدی حرکت کرده است. در مرحله سوم هیچ‏کدام از اینها نبوده و صرفا بحث نقدینگی بوده است و مردمی که احساس می کردند ارزش پولشان درحال کم شدن است و نیاز داشتند یک گزینه سرمایه گذاری پیدا کنند؛ به همین دلیل به بازار روی آوردند. البته این یک حسن اتفاق بوده است که ما توانستیم به تعداد گزینه های سرمایه گذاری محدودی که در کشورمان است مثل طلا، سکه، زمین و متاسفانه اتومبیل و دلار، یک گزینه دیگر برای آحاد مردم اضافه کنیم. اما نکته منفی این بوده که نتوانستیم از اعتمادی که مردم به بازار سرمایه کردند، خوب مراقبت و محارست کنیم.

در این برهه از زمان که شاهد رشد بازار سرمایه بودیم، تقریبا چیزی معادل 120 هزار میلیارد تومان نقدینگی توسط مردم وارد بازار شده است. از این 120 هزار میلیارد تومان، تقریبا 50 درصد در شاخص یک میلیون و 800 هزار وارد شده است؛ بنابراین اگر بازار صعودی غیرمنتظره کرده، نمی توانیم این رشد را صرفا به گردن مردمی بیندازیم که پول وارد بازار کردند و ما هم به عنوان متولیان بازار وظایفی داشتیم که به آنها عمل نکردیم و اگر بازار افت شدیدی از 2 میلیون و 100 واحد به یک میلیون و 200 واحد داشته، صرفا نمی توانیم بگوییم نوسان ذات بازار است، این اتفاق صرفا نوسان نبوده است. بخش زیادی از آن هیجان بوده است و هیجان ذات این بازار نیست. حتی اگر بگوییم که هیجان ذات این بازار است، نباید همه را به گردن هیجانات و نوسانات بازار سرمایه بیندازیم.

از پانزدهم مرداد تا اواسط مهرماه شاهد روند نزولی بازار بودیم و همهشرکت ها مشمول این روند بودند. در این زمان بار دیگر شاخص 300 واحد رشد داشت و روند صعودی طی روزهای متوالی رشد داشت؛ این در همه شاخص ها دیده می شد و از هم تبعیت می کردند. از آذرماه سقف مقاومت شکست و روند برگشت. بعد از آن نشانه ها این بود که پول پرقدرتی وارد بازار نمی شد؛ در واقع پول داخل بازار بود و ورود و خروج پول تغییر معناداری نمی کرد و ورود و خروج معادل هم بود. پول در بازار و بین صنعت های مختلف چرخیده است.این شرایط را در همه فلزات سنگین و تحت تاثیر بازار جهانی شاهد بودیم و در این میان داراها هم ترکیب خوب و بد بورسی نداشت، شاهد بودیم. همه داراها با ارزش واقعی خود فاصله 20 الی 30 درصدی داشتند. صندوق داراها باید بهتر سبدگردانی می شدند ولی چنین نشد. دولت به اشاعه فرهنگ سبدگردانی تاکید داشت ولی باید به داراها با دقت توجه و سیاست‏گذاری می‏کرد. دولت فقط داراها را نفروخت؛ بلکه اعتمادش را فروخت. اگر داراها خوب فروخته می شد، نه اینکه بالاتر از NAV بلکه به شیوه درست فروخته می شد مردم متضرر نمی شدند. نباید اجازه می‏دادند با فاصله 30 درصد از NAV معامله ‏شود. شاید هدف اولیه دولت تامین مالی نبود ولی درنهایت اعتماد مردم را به حراج گذاشت. اگر این اعتماد جواب ندهد هیچ عرضه‏ای جواب نخواهد داد. دارا دوم و سوم به این ترتیب اصلا عرضه موفقی نبود.برای اینکه زیر 50 درصد صندوق‏ها به فروش رفت و این به معنای عدم استقبال مردم است. این زنگ خطری برای دولت است و باید هشدار بازار سرمایه و جامعه را درک کرد. دولتمردان نباید به صرف فروش دارایی عرضه کنند. مدیریت آن داراییپس از واگذاری بسیار مهم است. کف و سقف قیمتی باید بازده معقولی برای سرمایه‏گذاران داشته باشد. آنهایی که به دولت اعتماد کردند، نباید به اعتمادشان خلل وارد شود.

در کل باید گفت متاسفانه در حال حاضر ارکان بازار از دولت تا صندوق های وابسته به دولت یا وابسته به بانک ها، حقوقی ها و حقیقی ها، همه در این بازار نوسان گیر شدند و نگاه بسیار کوتاه مدتی به بازار دارند و دنبال بهره ها و منافع خیلی کوتاه مدت از بازار هستند. در این شرایط بازار با 5 درصد یا 10 درصد مثبت، دوباره با منفی های خیلی شدید مواجه می شود. این در شرایطی است که حتی شرکت های بزرگ و بنگاه های بزرگ که سهامدار عمده بودند، از عرضه سهام در آن زمان امساک می کردند. در نقطه بعدی دولت با تا مین مالی در اوج، بازار را به حال خود رها کرد و بعد از اینکه بازار سقوط عمد داشت، تا مدتی حتی مصاحبه ای از متولیان وضعیت اقتصادی کشور در جهت اطمینان‏بخشی و آرامش خاطر دادن به مردمی که تا زه‏وارد بودند هم دیده نمی شد. این قصور به اینها محدود نمی شود؛ به عنوان مثال مردم را به سرمایه گذاری غیر مستقیم از طریق صندوق های موجود در بازار ترغیب می کردیم؛ اما اگر من فردی باشم که به حرف دولت و بازار گوش داده باشم و مطابق با آن در صندوق ها سرمایه گذاری کرده باشم، ضرر و افت این صندوق ها از شاخص بیشتر است؛ زیرا شاخص را چهار نماد شاخص‏ساز کنترل می کنند؛ ولی متناسب با کل سهام موجود در بازار، بازدهی ها پایین می آید. این نکته ناگفته نماند که شرکت بورس و سازمان بورس به نحوی واقعا غافلگیر شدند، این حجم اقبال نسبت به بازار، همه را غافلگیر کرد و چون از قبل آمادگی هم وجود نداشت و نتوانستند عکس العمل لازم را نشان بدهند. به همین دلیل به سمت کنترل با ابزارهای دستکاری زیرساخت های بازار مثل حجم مبنا، دامنه نوسان و... رفتند. بحث هایی از این قبیل مطرح شد که بحث های کوتاه مدتی بود تا بتوانند با تغییر دامنه نوسان و تغییر حجم مبنا اتفاقاتی را رقم بزنند. مواردی از این قبیل از روی اجبار و به این دلیل که مکانیزم های دیگری در دسترس نبود شکل گرفت. ضمن اینکه سازمان چند اقدام دیگر انجام داد، مانند اینکه سهام خزانه را آزاد کرد؛ اما این اقدامات بعد از زمان رشد بود. در زمان رشد اقدام به اعطای سهام ممتاز کردند؛ یعنی شرکت ها بتوانند افزایش سرمایه از محل سلب حق تقدم داشته باشند. دستورالعمل سهام ممتاز و افزایش سرمایه از محل سلب حق تقدم ایجاد شد؛ اما به آن اقبالی نشد. در نهایت این فشار پولی آن قدر زیاد بود که تمام رشد بازار را شست و با خود برد.

سازمان و شرکت ها متولی حوزه عملیات بازار هستند که بحث هایی مثل نرم افزار معاملات و هسته معاملات درخصوص آنها مطرح است. اما مسائل دیگری است که سازمان بورس و اوراق بهادار بیشتر باید درگیر آن شود، یکی بحث سهام عدالت بود که واقعا نحوه معاملات سهام عدالت آزاردهنده بود و روند معاملاتی بازار را با خدشه جدی مواجه کرده بود و تصمیم واگذاری سهام عدالت به صندوق های درآمد ثابت و معامله به صورت بلوکی، تصمیم شایسته ای بود و وضعیت سهام عدالت و معاملات آن را خیلی خوب تعیین تکلیف کرد. مسئله مهم بعدی اطمینان بخشی به مردم است، اطمینان‏بخشی از تداوم سودآوری بنگاه ها است، اطمینان بخشی نسبت به اینکه بنا بر هر دلیلی مانند کسری بودجه، دست در جیب بنگاه ها نکنند. سازمان بورس به دلیل جایگاهی که دارد، می تواند نقش مشورتی برای هیئت دولت داشته باشد. از سویی وزارت اقتصاد باید این تعامل را با ارکان سایر نهادهای تصمیم گیر اقتصادی در کشور داشته باشد تا ماجراهایی مثل قیمت گذاری فولاد به وجود نیاید. این ماجرایی که در قیمت گذاری محصولات فولادی و زنجیره ارزش فولاد به وجود آمد، می توانست دامن گیر صنعت پتروشیمی هم بشود و در زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی هم همین اتفاق بیفتد. در صنایع دیگر هم ممکن بود اتفاق بیفتد. به طور مثال اتفاقی که در صنعت خودرو شکل گرفته که بحث قیمت گذاری دستوری خودرو بوده و انتفاع آن دوباره به جیب دلالان می رود و سهامداران کاملا بی نصیب می مانند. همچنین قیمت گذاری دستوری در صنعت سیمان که می بینید صنعت سیمان ما را با چه وضعیتی مواجه کرده است. حالتی که اکنون در اوراق بهادار داریم، حالت آتش نشانی است؛ یعنی یک جا آتش می گیرد و سعی می کنیم آن را خاموش کنیم. وزارت صنعت، معدن و تجارت به‏یک باره می آید این دستورالعمل ها را تغییر می دهد یا دستورالعمل و سیاست جدیدی تعیین می کند، کارشناسان هم سعی می کنند افکار عمومی را آگاه کنند تا تصمیم صددرصد غلط وزارت صنعت را کمی تغییر دهند و باز هم نمی توان تصمیمی را برگرداند.اگر قرار است تصمیمی در وزارت صنعت یا وزارت نفت یا وزارت جهاد کشاورزی گرفته شود که منافع سهامداران را تهدید کند باید از نطفه جلوی آن گرفته شود. نهاد بالادستی ما باید تا جایی که ممکن است سایه این ریسک های سیستماتیک را از بازار کم کند.

کشور در شرایط بسیار حساسی است و مردم هم در شرایط اقتصادی بسیار حساسی قرار دارند، روزهای سختی را طی کردند و روزهای سخت تری هم در پیش داریم، به همین دلیل اعتماد در بازار سرمایه یک سرمایه اجتماعی است و باید از این سرمایه اجتماعی حراست و مراقبت شود و مجموعه ارکان کشور نباید اعتماد در بازار سرمایه و این سرمایه اجتماعی را با بهای اندکی حراج کنند که اگر خدای نکرده این اتفاق بیفتد و استمرار یابد و ماجراهای ماه های قبل جبران نشود، دیگر فقط گذشت زمان این فقدان اعتماد را جبران نمی کند. باید نسل عوض شود و یک فراموشی در یک نسل اتفاق بیفتد و نسلی بیاید که شاید این حوادث را از یاد برده باشد.

محمدرضا صادقی مقدم، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران/ آینده نگر