به گزارش بانک و صنعت، فکر اولیه تنوع بخشی به پایانه های صادرات نفت به دهه 60 و سال های جنگ تحمیلی برمی گردد. در کتاب «اوج دفاع؛ کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی سال 1365» در روزنگار 24 خرداد آمده است: «عصر آقای (غلامرضا) آقازاده (وزیر نفت) آمد و برای مواضع ما در جلسه اوپک مشورت کرد. قرار شد اگر بتوانند، قبل از جلسه از صادرکنندگان نفت مبنی بر آمادگی کاهش تولید امضا بگیرند. ادعا داشت که وضع کارها رو به بهبودی است. قرار شد در بندر جاسک هم برای کم کردن آسیب پذیری مرکز صدور نفت، شبیه جزیره سیری درست شود.» آیت الله هاشمی از 29 خرداد همین سال چنین روایت کرده است: «فرمانده نیروی دریایی (ارتش) آمد. گزارش حفاظت از نفتکش ها را داد و راجع به حفاظت از جزیره سیری و انتقال مراکز صدور نفت به جاسک صحبت کردیم.» دو سال بعد، در خاطرات 31 اردیبهشت 1367 مرحوم هاشمی آمده است: «وزیر نفت آمد. برای سفر جنوب خلیج فارس و اندونزی مشورت کرد و خبر آزمایش موتور موشک سوخت مایع و پرتاب آن توسط کارشناسان نفت را داد و درباره انتقال ترمینال نفتی لارک به جاسک مذاکره شد.»
پایان جنگ و توقف طرح
این هدف در سال های جنگ به نتیجه نمی رسد، چنان که آیت الله رفسنجانی در خاطرات 25 بهمن 1371 خود نوشته است: «با ماشین رفتیم به محل افتتاح طرح محرم در نزدیکی اهرم. طرح مهمی است. در اصل این خط لوله از زمان جنگ برای انتقال نفت از منطقه گوره تا جاسک طراحی شده بود؛ چون کشتی های حامل نفت را در دریا می زدند، مجبور شدیم که امنیت نفت صادراتی را تأمین کنیم. تا این منطقه رسیده بود که جنگ تمام شد و طرح هم متوقف شد و اکنون برای انتقال آب به سواحل استان استفاده شده و به همه روستاها آب می دهد.»
علی شمس اردکانی هم درباره سابقه طرح احداث پایانه نفتی جاسک می گوید: «در سال های آغاز جنگ در هیئت های نمایندگی ایران در نشست های اوپک، به عنوان کارشناس امور بین المللی انرژی و دیپلمات ارشد ایران در منطقه خلیج فارس شرکت و تحرکات صدام و یارانش را در منطقه رصد می کردم. به ویژه پس از آزادسازی خرمشهر و افزایش حملات به نفتکش ها، لزوم وصول به سواحل اقیانوس هند در دریای مکران جدی تر می نمود. من که به عنوان سفیر جمهوری اسلامی ایران از کویت شاهد و نگران موقعیت ایران در بازار جهانی نفت بودم، از سال 1364 به عنوان مسئول دیپلماسی نفتی/انرژی در دفتر مطالعات وزارت امور خارجه لزوم احداث پایانه نفتی ایران در سواحل مکران را پیگیر بودم. چندان که در بردن پیام رئیس جمهوری وقت ایران (مقام معظم رهبری) برای مرحوم سلطان قابوس، به ویژه درمورد شرارت های مشترک آمریکا، صدام و متحدان عرب او، علیه تجهیزات نفتی ایران می باید مطرح می کردم. سلطان قابوس ضمن ابراز همدردی و قول همکاری در کاهش دادن تشنجات منطقه ای، آمادگی خود را برای استفاده ایران از امکانات عمان اعلام کرد. ایشان به ویژه از برنامه هایش در مناطق صحار و دَقوم در شمال مسقط برای احداث پایانه و انبارهای نفتی سخن گفت. در پی ارائه طرح های پایانه در سواحل ایرانی در دریای مکران، به ویژه در نزدیکی پایگاه دریایی جاسک، برای حفاظت بیشتر، مرحوم هاشمی رفسنجانی و وزیر نفت وقت، آقای مهندس سیدمحمد غرضی، به تهیه طرح خط لوله و اجرای آن اهتمام ورزیدند. در این طرح قرار شده بود که خط لوله ای با قطر یک ونیم متر در امتداد سواحل ایران در خلیج فارس احداث شود و پس از عبور از منطقه بندرعباس و میناب به منطقه جاسک برسد و در جاسک پایانه مناسب برای تحویل نفت خام به نفتکش های اقیانوس پیما احداث شود. عملیات اجرایی خط آغاز شد و به یاد عملیات نظامی محرم علیه متجاوزین، این خط لوله "محرم" نامیده شد. این خط لوله تا منطقه کنگان در شرق استان بوشهر کشیده شد، اما با تعویض وزیر نفت و پایان جنگ متوقف شد. دوباره بازار نفت رونق گرفت و همگان در پی مصرف دلارهای ناشی از فروش نفت شدند و سرمایه گذاری در این پروژه فراموش شد.»
مطالعات مقدماتی
بحث احداث پایانه نفتی جاسک مجدداً در اواخر دولت دهم مورد توجه قرار می گیرد و مطالعات مقدماتی روی این طرح آغاز می شود. سیف الله جشن ساز، مدیرعامل وقت شرکت ملی نفت ایران در سال 1387، دراین باره گفت: «از فعالیت هایی که در آینده تحقق خواهد یافت، ظرفیت سازی برای ذخیره حدود 10 میلیون بشکه نفت در حاشیه سواحل دریای عمان (بندر جاسک) است. هم اکنون طرح احداث پایانه نفتی در جاسک از سوی کارشناسان صنعت نفت در دست مطالعات مقدماتی است و هیئت دولت در نظر دارد در آینده بندر جاسک را به یک مرکز انرژی بزرگ تبدیل کند و بر همین اساس، دولت مصوبه های خود را برای اجرا به شرکت ملی نفت ارائه داده است.»
در بهار سال 1390، شرکت پایانه های نفتی از پایان مطالعات مفهومی و مقدماتی ساخت پایانه جاسک خبر داد و غلامرضا غریبی، مدیرعامل وقت این شرکت، در اظهارنظری گفت: «با توجه به اینکه پروژه جاسک یک پروژه ملی است، شرکت پایانه ها به تنهایی نمی تواند برای انتخاب پیمانکار تصمیم گیری کند؛ بلکه انتخاب پیمانکار برای ساخت پایانه نفتی جاسک در سطح وزارت نفت و احتمالاً هیئت دولت انجام می شود. در مرحله نخست، مقدمات حضور چند شرکت خارجی فراهم شده و قرار است در قالب کنسرسیوم با پیمانکاران داخلی در این پروژه حضور داشته باشند و بخشی از مطالعات و تأمین قطعات خارجی این پروژه را به عهده بگیرند.»
تأکید دولت یازدهم بر اجرای طرح
حسن روحانی، رئیس جمهوری، 7 اسفند 1392 در سفر به هرمزگان به برنامه احداث بندرگاه جاسک برای صادرات نفت اشاره کرد. حدود یک ماه بعد، اکبر ترکان از دستور روحانی برای ساخت این بندرگاه خبر داد و اظهار امیدواری کرد بیژن زنگنه، وزیر نفت، همان گونه که در دوره اول وزارت خود در نفت پارس جنوبی را ساخت، در دوره دوم وزارت خود نیز بندر جاسک را به عنوان دومین پایانه صادرات نفت ایران بسازد.
به این ترتیب، در سال 1393 بررسی اراضی جهت جانمایی دقیق پروژه احداث پایانه نفتی جاسک در استان هرمزگان آغاز شد. در آبان 1394، شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت از دعوت سرمایه گذاران به سرمایه گذاری در ساخت مخازن ذخیره سازی نفت خام و بارانداز در منطقه جاسک خبر داد. اقدام های طرح ساخت خط لوله گوره - جاسک شامل مطالعات طراحی بنیادی و امکان سنجی آن در اواخر سال 1394 و نیز اقدام های عملی طراحی بنیادی آن در ابتدای سال 1395 آغاز شد و سال 1396 به پایان رسید. کارفرمای اصلی طرح، شرکت مهندسی و توسعه نفت (از مجموعه شرکت ملی نفت ایران) بود و مدیریت طرح به عهده شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت ایران (از مجموعه شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی) گذاشته شد.
تأمین لوله در داخل
این طرح از ابتدای دولت یازدهم، به دلیل اهمیت راهبردی، در زمره برنامه های اولویت دار وزارت نفت قرار گرفت. اما با وجود برگزاری جلسه های مستمر به صورت هر دو هفته یک بار، که با هدف نظارت دقیق بر جزئیات مربوط به روند اجرایی آن انجام می شد، به دلیل نیاز به تأمین تجهیزات خاص و ناتوانی سازندگان داخلی از تأمین تجهیزات، روند انجام مناقصه و انتخاب پیمانکاران کند بود. انتخاب جنس لوله های استفاده شده در این طرح از اهمیت بسیاری برخوردار بود و زمان زیادی به خود اختصاص داد و در نهایت تیمی کارشناسی از استادان دانشگاهی و کارشناسان صنعت نفت در یک برنامه مطالعاتی یک ساله موفق به معرفی جنس لوله مورد نیاز شدند. در کنار انجام مطالعات تخصصی زمان بر، انتخاب پیمانکاری که توان ساخت این نوع خاص از لوله ها را داشته باشد، با دشواری های زیادی روبه رو بود. فناوری ساخت این نوع لوله هنوز در کشور بومی نشده بود و وزیر نفت تأکید زیادی بر بومی سازی ساخت آن داشت. به موازات، مناقصات مربوط به ساخت مخازن ذخیره سازی نفت خام هم برگزار شد. در طول مسیر حدود هزارکیلومتری گوره به جاسک، ساخت پنج پمپ استیشن هم پیش بینی شد.
بهمن 1396 وزیر نفت اعلام کرد: «مناقصه های مربوط به ساخت خطوط لوله این پروژه برگزار و پیمانکاران آن که سه شرکت لوله سازی ایرانی هستند مشخص شدند. همچنین، قرارداد این بخش از پروژه جاسک امضا شد و در انتظار گشایش اعتبارات اسنادی (LC) هستیم.»
بهار 1397 هم شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت ایران از مشخص شدن مسیر خط لوله خبر داد و اعلام کرد: «به منظور تحصیل زمین های مربوطه، کمیته ویژه ای تشکیل شده است. مسیر این خط لوله از سه استان بوشهر، فارس و هرمزگان عبور می کند و کمیته یادشده با ادارات مرتبط، نظیر سازمان منابع طبیعی، سازمان جنگل ها و مراتع، راه و شهرسازی، دادگستری ها، استانداری ها و... هماهنگی های لازم را برای تحصیل اراضی انجام داده است. در پروژه ساخت خط لوله قرار است تمام لوله های مورد نیاز مسیر اصلی از داخل تأمین شود.» این شرکت دربار? تأسیسات دریایی این طرح هم اعلام کرد: «بخش دریایی شامل سه گوی شناور است که در دریا استقرار می یابد و از طریق سه خط لوله زیر دریا، هرکدام به طول تقریبی 6 کیلومتر، به تأسیسات ساحل متصل می شود. کشتی ها به گوی های شناور متصل شده و می توانند عملیات بارگیری نفت خام را به این روش انجام دهند. مزایای این طرح نسبت به اسکله های بارگیری نفت خام، به صرفه بودن آن، انعطاف پذیری گوی ها، خرید و نصب آسان و زمان کوتاه اجرای آن خواهد بود.»
تعیین تکلیف ساخت مخازن و پمپ ها
در تاریخ 8 مهر 1397، قرارداد ساخت مخازن ذخیره سازی نفت خام و تأسیسات جانبی در بندر جاسک با ظرفیت 10 میلیون بشکه در قالب روش ساخت، بهره برداری و واگذاری (BOT) میان شرکت متن و شرکت های پترو امید آسیا و گروه مدیریت سرمایه گذاری امید امضا و مقرر شد این قرارداد که در قالب روش BOT) Build-Operate-Transfer) امضا شده است، با 200 میلیون یورو سرمایه گذاری اولیه در مدت زمان سه سال اجرا شود و پس از آن، به مدت 15 سال دوره بهره برداری تعیین شد.
درست یک سال بعد، در 8 مهر 1398، قراردادهای ساخت 50 پمپ مورد نیاز طرح راهبردی انتقال نفت خام گوره - جاسک با ارزش تقریبی 48 میلیون یورو، بین شرکت مهندسی و توسعه نفت و شرکت های پمپ های صنعتی ایران، پمپیران و پتکو امضا شد. قرارداد شرکت متن و شرکت پمپ های صنعتی ایران به ارزش تقریبی 19 میلیون یورو و با هدف ساخت و خدمات پشتیبانی 20 دستگاه الکتروپمپ امضا شد. شرکت متن و شرکت پمپیران نیز قراردادی به ارزش تقریبی 19 میلیون یورو و با هدف ساخت و خدمات پشتیبانی 20 دستگاه الکتروپمپ امضا کردند و قرارداد شرکت های متن و پتکو نیز به ارزش تقریبی 10 میلیون یورو با هدف ساخت و خدمات پشتیبانی 10 دستگاه الکتروپمپ امضا شد. ویژگی های اولیه مدنظر برای پمپ های مورد نیاز طرح انتقال نفت خام گوره - جاسک، الکتروپمپ هایی با توان 5.6 تا 5.8 مگاوات بود؛ اما وزارت نفت با هدف حمایت از توان ایرانی، مهندسی طرح را تغییر و تأمین پمپ هایی با توان به طور متوسط حدود 2.7 مگاوات را در برنامه قرار داد.
وزیر نفت در 28 بهمن 1398 با حضور در کارخانه فولاد اکسین خوزستان در اهواز، از خط تولید این کارخانه بازدید کرد و سه مجموعه آزمایشگاهی کنترل کیفیت، خواص مکانیکی متالوگرافی و تست خوردگی H2S متعلق به فولاد اکسین افتتاح شد. کارگروهی هم با حضور مدیران ذی ربط در شرکت ملی نفت ایران و شرکت های فولاد مبارکه، فولاد اکسین خوزستان و لوله سازی اهواز برای هماهنگی و تسریع در تأمین لوله پروژه گوره - جاسک تشکیل شد.
اجرای طرح روی دور تند
سال 1399 را به جرئت می توان مهم ترین سال در پیشرفت طرح انتقال نفت خام گوره - جاسک عنوان کرد. اگرچه عملیات احداث خط لوله انتقال نفت گوره به جاسک و پایانه صادراتی در منطقه مکران در پنجم تیر 1399 با دستور رئیس جمهوری به طور رسمی آغاز شد، اما ساخت خط لوله از مدت ها قبل آغاز شده بود و با سرعت در حال پیشرفت بود؛ به طوری که احداث خط در آخرین روزهای سال 1399 به پایان رسید. هشتم بهمن این سال، عملیات احداث نخستین خط لوله دریایی 36 اینچ انتقال نفت خام پایانه صادراتی جاسک و دوم اسفند هم عملیات احداث دومین رشت? خط لوله دریایی 36 اینچ انتقال نفت خام این پایانه تکمیل شد. هشتم اسفند نخستین پمپ ساخت ایران، پس از گذراندن موفق آزمون های عملکردی، در محل تلمبه خانه شماره 2 طرح ملی انتقال نفت خام گوره - جاسک نصب شد و 28 اسفند هم نخستین گوی شناور صادراتی پایانه نفتی جاسک با ظرفیت طراحی بارگیری یک میلیون بشکه نفت خام در روز، نصب و وارد مرحله راه اندازی شد.
بهار در جاسک
29 اردیبهشت 1400، مسعود کرباسیان، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، از آغاز ارسال نفت خام از گوره به جاسک خبر داد و وزیر نفت هم اعلام کرد به زودی نخستین محموله نفت خام از جاسک صادر خواهد شد. پنجم خرداد، هم زمان با سالروز اکتشاف نفت، 2 پمپ تمام ایرانی تلمبه خانه شماره 2 طرح انتقال نفت خام گوره به جاسک راه اندازی شدند و هشتم خرداد، شیر موتوری 42 اینچ کلاس 900 ساخت داخل با قابلیت استفاده در سرویس ترش، در تلمبه خانه شماره 4 طرح ملی انتقال نفت خام گوره - جاسک نصب شد؛ شیر موتوری ای که برای نخستین بار در کشور ساخته شده است. کار در بخش های مختلف طرح انتقال نفت خام گوره به جاسک شبانه روزی و با سرعت پیش رفت و این طرح ملی پیش از پایان دولت دوازدهم، رؤیای صادرات نفت از پایانه جاسک را تحقق بخشید.
