به گزارش بانک و صنعت به نقل ازروابط عمومی بانک ملی ایران، تحولات اخیری که بعد از تقابل نظامی روسیه و اوکراین به اعمال تحریم هایی از سوی امریکا واتحادیه اروپا علیه روسیه منجر شد، برای جامعه اقتصاددانان ایرانی از اهمیت بالایی برخوردار است.
آنها علاقه مندند تا بدانند اگر تحریم هایی که بر اقتصاد ایران اعمال و آثاری را بر اقتصاد ایران تحمیل کرد بر کشور دیگری اعمال شود چه آثاری بر آن اقتصاد خواهد داشت؟ به هر حال تحریم هایی که از سال 1390 بر اقتصاد ایران تحمیل شد تحریم هایی بود که تجربه آن در گذشته و در هیچ کجای دنیا وجود نداشت. سخت ترین تحریم های مالی، نفتی، حمل ونقل و تجارت بر اقتصاد ایران اعمال و تقریباً طی 1.5 سال، تمام تحریم های ممکن با توالی مشخصی بر اقتصاد ایران تحمیل شد.
همان طور که بخش هایی از اقتصاد ایران از این تحریم ها متأثر شدند در برابر این تحریم ها نیز، واکنش هایی از خود نشان دادند. در هفته های اخیر که تحریم های مشابهی علیه اقتصاد روسیه صورت گرفته است می توان به پاسخ این سؤال رسید که اگر این تحریم ها به کشور دیگری جز ایران تحمیل شود چه آثاری بر اقتصاد آن کشور داشته و واکنش آن کشور به این تحریم ها چه خواهد بود؟
طبیعتاً بررسی این موضوعات برای جامعه اقتصاددانان که محیط آزمایشگاهی چندانی در اختیار نداشته و تجربه های تاریخی و اثرات سیاست های اقتصادی بر متغیرهای اقتصادی می تواند تجربیات مهمی را برای آنها به همراه داشته باشد بسیار مهم است.
اولین تحریم اقتصادی غرب علیه روسیه، بعد از آغاز جنگ میان روسیه و اوکراین در 22 فوریه صورت گرفت. امریکا در گام اول مجموعه ای از بانک های دولتی روسیه را تحریم کرد. بر این اساس، بانک های روسی از انجام هرگونه معامله با امریکایی ها و نظام بانکی این کشور منع شده و رابطه بانک های روس با سیستم مالی ایالات متحده قطع شد. علاوه بر این موضوع، دارایی این بانک ها در امریکا به نوعی بلوکه و شهروندان امریکایی از انجام هرگونه تجارت با بانک ها و نهادهای مالی روسیه - مگر با اجازه اوفک (OFAC) - منع شدند.
هدف امریکایی ها از اعمال این تحریم ها و محدودیت ها این است که روس ها نتوانند از طریق سیستم بانکی شان قراردادهای مالی داشته باشند و تأمین مالی های جدیدی انجام دهند. این تحریم ها در 22 فوریه اعمال و باعث شد بورس مسکو در ساعت 7 صبح روز 24 فوریه با ریزشی سنگین آغاز به کار کند. ارزش روبل در این روز حدود 6.55 درصد سقوط کرد، به نحوی که تا آن روز هر دلار حدود 75 روبل بود اما در آن روز به 84 روبل رسید.
در روزهای بعد نیز، روند کاهش ارزش روبل ادامه داشت و نرخ هر دلار تا 118 روبل نیز افزایش یافت. البته با گذشت زمان و اتخاذ تصمیماتی از سوی بانک مرکزی روسیه این افزایش نرخ دلار در روزهای بعد تعدیل شد و در روزهای اخیر به حدود 100 روبل کاهش پیدا کرد.
به هر صورت، آغاز تحریم های امریکا علیه اقتصاد روسیه منجر به کاهش ارزش روبل و سقوط بی سابقه 33.3 درصدی شاخص در بازار بورس مسکو شد. بیشترین نقش در سقوط بورس مسکو نیز، براثر افت قیمت سهام ازبر بانک این کشور به عنوان بزرگترین بانک روسیه بود. به نحوی که سهام این بانک طی آن روز 43.6 درصد ریزش داشت.
علاوه بر سهام این بانک، قیمت سهام شرکت روس نفت که بزرگترین شرکت نفتی روسیه به شمار رفته و روزانه بیش از 5.5 میلیون بشکه نفت تولید می کند با افت 43 درصدی مواجه شد. قیمت سهام بانک وی تی بی (VTB Bank) به عنوان یکی از بزرگترین بانک های روسیه نیز با کاهشی 42 درصدی مواجه شد.
لذا ریزش شاخص بورس مسکو در 24 فوریه، سقوط بسیار سنگینی در بازار سهام روسیه به شمار می رفت. یک روز بعد و در 25 فوریه، جو بایدن در سخنرانی علیه روسیه، تحریم های جدیدی را بر اقتصاد این کشور تحمیل کرد. در این تحریم ها، ابتدا امریکا و سپس بریتانیا، بانک وی تی بی روسیه را در لیست تحریم های SDN قرار دادند. وقتی بانکی در این لیست قرار می گیرد به این معناست که سخت ترین تحریم ها علیه آن بانک اعمال شده و کل دارایی های آن بانک بلوکه می شود. همچنین اجازه انجام هیچ معامله دلاری با این بانک داده نشده و این بانک نمی تواند هیچ معامله ای با نهادهای امریکایی داشته باشد.
وی تی بی یکی از بزرگترین بانک های روسیه است که در این لیست قرار گرفت. نکته جالب اینجاست که بزرگترین بانک روسیه ازبر بانک است اما امریکایی ها ازبر بانک را در SDN لیست قرار ندادند اما وی تی بی و بسیاری دیگر از بانک های روسیه مانند نویکوم بانک و سوکوم بانک را در این لیست قرار دادند.
سوکوم بانک، بزرگترین بانک خصوصی روسیه و نویکوم بانک، بانکی است که در بخش دفاعی روسیه فعال بوده و از روس تک حمایت می کند. در واقع امریکایی ها اگر چه هر دوی این بانک ها را در SDN لیست قرار دادند اما با ازبر بانک رفتار متفاوتی داشتند. آنها وقتی نظام بانکی کشوری را تحریم می کنند علاوه بر SDN لیست، لیست دیگری تحت عنوان CAPTA لیست نیز دارند که وقتی می خواستند کونلون بانک چین را به خاطر همکاری با ایران تحریم کنند این بانک را در لیست کپتا قرار دادند، بانک هایی که در لیست CAPTA قرار می گیرند نسبت به لیست SDN با تحریم های سهل تری مواجهند.
به نحوی که وقتی بانکی در لیست کپتا قرار می گیرد به این معناست که بانک های امریکایی همچنان می توانند خدماتی را از این بانک ها در برخی از حوزه ها خریداری کنند. لذا بسیاری از فعالیت های نرمال و عادی بانک هایی مانند ازبر بانک دچار آسیب نمی شوند.دو روز بعد و در 27 فوریه این بار اروپایی ها، تحریم های جدیدی را بر دارایی های بانک مرکزی روسیه اعمال کردند.
این تحریم ها نیز بسیار مهم بود، چرا که به نظر می رسید اتحادیه اروپا و شرکای آن تصمیم دارند تا دارایی های بانک مرکزی روسیه را فلج کنند. آنها برای تحقق این امر، برنامه هایی را طراحی کرده اند تا بانک مرکزی روسیه نتواند از ذخایر ارزی بین المللی خود استفاده کند. بر اساس آنچه خود روس ها در هجدهم فوریه سال 2021 اعلام کرده اند ذخایر ارزی این کشور 643 میلیارد دلار بوده است که 311 میلیارد دلار آن اوراق بهادار و 152 میلیارد دلار آن به صورت نقد (cash) و سپرده در خارج از روسیه است.
132 میلیارد دلار آن نیز طلاست که در خود روسیه بوده و 30 میلیارد دلار آن نیز ذخایر روس ها در صندوق بین المللی پول (imf) است که به صورت حق برداشت مخصوص (sdr) در این صندوق قراردارد. از لحاظ اینکه چه بخشی از این منابع دلاری و چه بخشی یورویی است نیز باید گفت بر اساس آنچه خود روس ها در تاریخ 30 ژوئن (june 2021) اعلام کردند حدود 96 میلیارد دلار یعنی 16.4 درصد از ذخایر ارزی آنها دارایی های دلاری و حدود 189 میلیارد دلار از ذخایر آن ها، دارایی یورویی و 38 میلیارد دلار آن، به صورت دارایی های پوندی است.
یعنی روس ها سبد ارزی خودشان را ترکیبی از دلار، یورو و پوند انتخاب کرده اند. ناگفته نماند که اروپایی ها در روزهای اول مناقشه نظامی میان روسیه و اوکراین، روس ها را از دسترسی به سوئیفت منع نکردند اما از تاریخ 27 فوریه به بعد، رابطه روس ها با سوئیفت قطع شد و متعاقب اروپایی ها، امریکایی ها نیز همین کار را انجام دادند.
پاسخ روسیه به تحریم های غرب
اقتصاد روسیه و مشخصاً بانک مرکزی روس ها چند واکنش مشخص به تحریم های اعمال شده از سوی امریکا و اروپا نشان داد. اولین اقدام یا واکنش روس ها به این تحریم ها افزایش دوبرابری نرخ بهره و رسیدن این نرخ به 20 درصد بود. رئیس بانک مرکزی روسیه، خانم الویرا نابیولینا است که از ماه ژوئن سال 2013 عهده دار ریاست بانک مرکزی روسیه شده و طی این سال ها به عنوان یکی از رؤسای موفق بانک های مرکزی اتحادیه اروپا عملکرد خوبی داشته است.
وقتی خانم نابیولینا در سال 2013 رئیس بانک مرکزی روسیه شد، پوتین این مسئولیت را با اختیارات تام به وی واگذار کرد. شعار اصلی او نیز از همان ابتدای تصدی این مسئولیت انجام اصلاحات ساختاری بود. از این رو به نظر می رسد تجربیات و اقدامات وی در بانک مرکزی روسیه طی این سال ها، از جمله تجربیات مفید و قابل استفاده حتی برای اقتصاد ایران باشد. زمانی که نابیولینا روی کار آمد، بانک مرکزی روسیه سیاست های بسیار سختگیرانه ای را با هدف شفاف سازی عملیات بانکی و کاهش تعداد بانک ها در دستور کار قرار داد. به نحوی که موفق شد طی یک برنامه 8 ساله، تعداد بانک های روسیه را از 923 بانک در سال 2013 (در حالی که 251 بانک آن، بانک های خارجی و مابقی، بانک های روسی بودند) به 370 بانک در سال 2021 کاهش دهد.
ضمن اینکه تمام بانک هایی که طی این سال ها از فعالیت های بانکی کنار رفتند لغو مجوز شدند که عمده دلیل ابطال مجوز این بانک ها نیز عدم رعایت مقررات و استانداردهای بانکی بویژه ضوابط مبارزه با پولشویی بوده است.
کاهش تعداد بانک ها، تنظیم سیاست های پولی روسیه مبتنی بر حقایق و واقعیت های روز و با در نظر گرفتن ریسک های بیرونی که بر اقتصاد روسیه تحمیل می شود، اصلاح همزمان نرخ سپرده های روبلی و تسهیلاتی را که به صورت وام به مشتریان پرداخت می شود و.... می توان از جمله اقداماتی دانست که خانم نابیولینا طی این سال ها در بانک مرکزی روسیه انجام داده که نتایج خوبی را نیز به همراه داشته است.
یعنی برآیند عملکرد وی این بود که هم نرخ تورم در روسیه کاهش یافته و هم به اصطلاح یک نظم پولی در روسیه برقرار شد.امریکایی ها بعد از اقدامات روسیه، ارتباط مسترکارت های روسیه را نیز قطع کردند. بعد از آن بود که پوتین در واکنش به این اقدام امریکا دستوری را ابلاغ و بر اساس آن، شرکت های صادراتی روسیه را که تمام درآمدهایشان ارزی و به صورت دلار و یورو است موظف کرد تا در راستای حمایت از ارزش پول ملی این کشور 80 درصد از ارزهای خارجی خود را بفروشند. همین طور افراد روسی و نظام مالی این کشور را از ارائه هرگونه اعتبار و وام ارزی به خارجی ها منع کرد.
دیگر موضوع مورد اشاره در فرمان پوتین، این بود که افراد مقیم روسیه اجازه ندارند پول خودشان را از طریقی غیر از حساب هایشان انتقال دهند، یعنی از انتقال پول افراد مقیم روسیه بدون استفاده از حساب جلوگیری شد. این اقدام نیز یکی از سیاست هایی بود که روسیه در واکنش به تحریم های امریکا و اروپا اتخاذ کرد.
از دل اتفاقاتی که طی هفته های اخیر و بعد از تقابل نظامی روسیه و اوکراین برای روسیه رخ داد متوجه می شویم تحریم های روسیه نیز شبیه به تحریم های ایران در یک دهه اخیر با حوزه های بانکی و مالی آغاز شد و امریکایی ها و اروپایی ها در گام اول بلوکه کردن ذخایر و تحریم نظام بانکی روسیه را در دستور کار قرار دادند. از طرفی بر اساس تجربه ای که ما از اعمال تحریم ها طی یک دهه اخیر داریم، این تحریم ها در صورت تداوم، به حوزه تجارت نیز کشیده خواهد شد.
فعالیت های بانکی ایران در روسیه
در روزهای گذشته سفری به روسیه داشتم که این سفر از قضا با آغاز جنگ میان روسیه و اوکراین همزمان شد. ایران در روسیه بانکی به نام «میربیزنس بانک» دارد. این بانک، یک بانک صددرصد دولتی و متعلق به بانک ملی ایران است. از جمله شعبات این بانک می توان به شعبه شهر آستاراخان، شعبه مستقر در شهر کازان جمهوری تاتارستان و شعبه جمهوری آذربایجان اشاره کرد. علاوه بر این شعبات، دفتر مرکزی این بانک در مسکو قرار داشته و شعبه جدیدی نیز در شهر مسکو در حال ایجاد است. دارایی این بانک حدود 60 میلیارد روبل و سرمایه آن 9.6 میلیارد روبل است.
از لحاظ جایگاه نیز، رتبه این بانک ایرانی در میان بانک های فعال در روسیه از منظر دارایی خالص رتبه 91 و از نظر ارزش سهام، رتبه 76 را داراست. میربیزنس بانک، دارای رتبه bb+ است که رتبه مناسبی بوده و اصطلاحاً جزو بانک های خیلی خوب در روسیه به شمار می رود.
با این تفاسیر، در سفری که طی روزهای گذشته به روسیه داشتیم سه موضوع راجع به بانک میربیزنس در دستور کار ما قرار داشت: موضوع اول این بود که بتوانیم یک باشگاه تجاری (Business Club) در درون این بانک ایجاد کنیم تا بتواند خدمات مشاوره ای مناسبی به تجار ایرانی در روسیه ارائه دهد. حجم تجارت ما با روسیه در سال 2011 به حدود 3 میلیارد و 758 میلیون دلار رسیده بود که از این میزان، حدود 3میلیارد و 406 میلیون دلار آن واردات ما از روسیه و تنها 351 میلیون دلار آن صادرات ما به روسیه بود.
اما متأسفانه از سال 2011 به بعد، حجم تجارت ما با روسیه دائماً در حال کاهش بوده است، به طوری که حجم تجارت ما با این کشور در سال 2015 به یک میلیارد و 281 میلیون دلار، یعنی کمتر از یک سوم سال 2011 می رسد. با این حال حجم تجارت ایران و روسیه بعد از سال 2015 و طی سال های اخیر از رشد مناسبی برخوردار بوده است به نحوی که در سال 2021 به بالاترین میزان خود یعنی 4 میلیارد و 35 میلیون دلار رسیده است. از مجموع این رقم، 3 میلیارد و 68 میلیون دلار آن حجم واردات ما از روسیه و 967 میلیون دلار آن صادرات ما به روسیه بوده است. به عبارت دیگر، از سال 2011 تا به امروز، در حالی حجم صادرات ما به روسیه سه برابر شده است که میزان واردات ما از روسیه در همان حد باقی مانده است.
وضعیتی که نشان دهنده ضرورت ایجاد یک باشگاه تجاری در درون میربیزنس بانک و ارائه مشاوره های مالی و اقتصادی به تجار ایرانی است، چرا که به هرحال قریب به دو دهه از زمان تأسیس این بانک در روسیه می گذرد و چیزی بالغ بر 100 نفر پرسنل در این بانک مشغول به کار هستند که بسیاری از آنها نیز اهل روسیه بوده و ارتباطات خوبی با نهادهای پولی و مالی این کشور دارند.
در واقع دانش بسیار خوبی در این بانک انباشت شده است که تمام این دانش و تجربه می تواند در اختیار تجار ایرانی قرار گیرد. مسأله دیگری که برای تجار ایرانی از اهمیت بالایی برخوردار است موضوع بیمه و حمایت های بیمه ای است که ما مجوزهای لازم را برای راه اندازی یک بیمه در کشور روسیه اخذ کرده ایم و این اتفاق بزودی رخ خواهد داد تا بتوانیم خدمات مناسب تری را به تجار ایرانی فعال در روسیه ارائه دهیم. مورد دیگری که بسیار مهم بود و ان شاءالله در آینده اجرایی خواهد شد موضوع اتصال سیستم میر روسیه به شبکه شتاب است که اگر بتوانیم این کار را انجام دهیم بعد از آن می توانیم از کارت های ارزی که در ایران داریم در روسیه و کشورهایی مانند بلاروس و جمهوری آذربایجان که به سیستم میر روسیه متصل هستند، استفاده کنیم.
ضمن اینکه براساس برنامه های بانک مرکزی روسیه قبل از اتفاقات و شرایط پیش آمده، قرار بود سیستم میر در ترکیه و چین نیز متصل شده و عملاً تمام این کشورها عضو آن شوند. اما در شرایط جدید مشخص نیست این مسأله محقق شود یا خیر؟ اما در هر صورت، این مسأله نیز از موضوعاتی بود که در این سفر در دستور کار ما قرار داشت. کشور روسیه به همراه کشورهایی مانند قرقیزستان، قزاقستان و جمهوری آذربایجان عضو اوراسیا هستند، از طرفی ما نیز به تازگی به عضویت این اتحادیه در آمده ایم. لذا فرصت مناسبی است تا بتوانیم میربیزنس بانک را به محور مبادلات تجاری ایران با کشورهای اتحادیه اوراسیا تبدیل کنیم.
