بر مبنای این بررسی، درحالی که ایران به لحاظ امکانات سخت افزاری نظام بانکی یعنی امکاناتی همچون تعداد شعبه، ATM، دستگاه POS و برخورداری افراد از حساب بانکی، در رتبه های بالای فهرست کشورها قرار دارد، اما سیستم بانکی کشور نتوانسته نیازهای مالی افراد را برای هموارسازی هزینه های آن ها در طول زمان برطرف کند.
سیستم بانکی هم در تأمین اعتبار کلان افراد نظیر وام مسکن و هم در تأمین اعتبار خرد افراد ازجمله ارائه کارت های اعتباری عملکرد ضعیفی داشته و همین موضوع باعث شده است تا افراد برای هر نیاز خرد به اعتبار، دوباره به بانک مراجعه کرده و گرفتار مسیر پرپیچ وخم تأمین وثایق و تضامین شوند.
شواهد نشان می دهد ایران در رتبه هفتاد و پنجم گسترش کارت های اعتباری در دنیا است و این باعث شده تا خانوارها برای تأمین اعتبار، نیازمند دریافت تسهیلات از بانک باشند. در نتیجه این امر، ایران از نظر دریافت تسهیلات هم در دنیا در رتبه نهم قرار دارد. علاوه بر این، نسبت وام مسکن به ارزش مسکن در سال 98، 18 درصد بوده که تنها 20 درصد از سهم بدهی خانوار را در این سال تشکیل داده است. نسبت پایین وام مسکن به ارزش مسکن و سهم پایین وام مسکن در سبد بدهی خانوار نشان می دهد که نیاز به تأمین مالی کلان هم از سوی شبکه بانکی فراهم نشده است.
فقر استفاده از خدمات مالی چیست؟
اما «فقر استفاده از خدمات مالی» چیست و در این بررسی چگونه مورد سنجش قرار گرفته است؟ در هر کشوری مفهوم «فقر استفاده از خدمات مالی» با میزان شمولیت مالی، قابل رصد است. شمول مالی به معنای دسترسی بزرگ سالان به انواع مختلف خدمات مالی مناسب و استفاده مؤثر از آن ها است. این خدمات مالی در دو سطح پایه و سطح ثانویه قابل بررسی هستند که برای هر سطح، شاخص های مشخصی تعریف شده است.
رتبه اول ایران در برخورداری افراد از حساب سپرده بانکی
در سطح پایه، داشتن حساب برای پس انداز پول و همین طور خدمات مالی مرتبط به دریافت و پرداخت های مالی رصد می شود. شاخص های داشتن حساب عبارت اند از:
- درصد افراد بالای 15 سال که داشتن یک حساب (متعلق به خودشان یا مشترک با سایر افراد) را در یک نهاد مالی رسمی یا از طریق موبایل گزارش داده اند.
- حساب های سپرده به ازای هر هزار بزرگ سال
بر مبنای بررسی این شاخص ها، ایران وضعیت مطلوبی در بین کشورهای جهان دارد. در شاخص مهم نفوذ بانکی که بر اساس درصد افراد بالای 15 سال دارای حساب بانکی سنجیده می شود، ایران با 94 درصد در سال 2017 رتبه بیست و پنجم دنیا را به خود اختصاص داد. البته طرح یارانه نقدی در ایران نقش گسترده ای در برخورداری از حساب بانکی برای گروه های مختلف جامعه داشته است. همچنین ایران با تعداد 7 هزار و 637 حساب به ازای هر هزار نفر بزرگ سال، رتبه اول را در دنیا دارد؛ البته بالا بودن شاخص تعداد حساب های افراد می تواند بیان کننده نوعی آشفتگی در بازار پولی و بانکی کشور هم باشد که در ردیابی حساب ها و پول شویی موضوع مهم و چالش برانگیزی است.
رتبه دوم ایران در برخورداری از دستگاه های POS
شاخص های خدمات مالی مرتبط به دریافت و پرداخت ها هم ازاین قرار هستند:
- شعبه ها به ازای هر 100 هزار نفر بزرگ سال
- دستگاه ATM به ازای هر 100 هزار نفر بزرگ سال
- دستگاه های POS به ازای هر 100 هزار نفر بزرگ سال
- درصد افراد جوان بین 15 تا 25 سال که از طریق موبایل یا اینترنت به یک حساب دسترسی دارند.
- درصد افراد جوان بین 15 تا 25 سال که در یک سال گذشته از اینترنت برای پرداخت صورت حساب و یا خرید آنلاین استفاده کرده اند
بر اساس نتایج این بررسی، ایران در شاخص های دسترسی به شعب بانکی و دستگاه ATM به ترتیب رتبه بیست و چهارم و سی و سوم دنیا را دارد. طبق آمار صندوق بین المللی پول در سال 2018 به ازای هر 100 هزار بزرگ سال در ایران، 37 شعبه بانک و 88 دستگاه ATM وجود دارد.
در دسترسی به دستگاه های POS نیز ایران رتبه دوم را در جهان دارد. تعداد زیاد دستگاه های POS به علت ارائه رایگان خدمات پرداخت و در نظر گرفتن آن به عنوان یک خدمت عمومی است که هزینه بالایی به بدنه بانکی کشور تحمیل کرده است. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، مقررات سخت گیرانه ای برای جابه جایی پول وجود داشته و کارت به کارت و یا داشتن دستگاه POS با محدودیت مواجه است. بر اساس گزارش بانک جهانی در سال 2017 در زمینه خدمات دیجیتال، 52 درصد افراد جوان بین سن 15 تا 25 سال، از طریق موبایل و یا اینترنت به یک حساب دسترسی دارند و 49 درصد جوانان از اینترنت برای پرداخت صورت حساب و یا خرید آنلاین استفاده کرده اند. در هر دو شاخص خدمات دیجیتال وضعیت ایران بالاتر از متوسط جهانی است.
به طورکلی از منظر سطح پایه شمول مالی، وضعیت خانوارها در ایران مطلوب است و مشکل اصلی شمول مالی در ایران مربوط به سطح ثانویه است.
رتبه نامطلوب ایران در استفاده از بیمه نامه های عمر و غیر عمر در جهان
در سطح ثانویه، دسترسی به اعتبارات نهادهای مالی رسمی و همچنین استفاده از محصولات بیمه رسمی مورد توجه است. در بررسی محصولات بیمه تنها شاخص افراد دارای بیمه نامه به ازای هر هزار نفر بزرگ سال، در دو دسته بیمه های عمر و غیر عمر در نظر گرفته شده است. صندوق بین المللی پول در سال 2018 مجموع بیمه نامه های عمر و غیر عمر به ازای هر هزار نفر بزرگ سال در ایران را هزار و 14 مورد گزارش کرده است که در بین کشورهایی که این شاخص را گزارش کرده بودند، وضعیت مطلوبی را نشان نمی دهد.
در بررسی سطح دسترسی به اعتبارات نهادهای مالی رسمی، این شاخص ها در نظر گرفته شده اند:
- درصد افراد بالای 15 سال در 4 دهک پایین درآمدی و 6 دهک بالای درآمدی که از مؤسسات مالی وام دریافت کرده اند.
- سهم 30 درصد کمتر بهره مند رفاهی از کل تسهیلات
- درصد افراد بالای 15 سال که از طریق خانواده و دوستان وام دریافت کرده اند
- درصد افراد بالای 15 سال که دارای کارت اعتباری هستند
- نسبت اعتبار مصرف کننده به هزینه های مصرف کننده
- نسبت بدهی خانوار به درآمد خانوار یا نسبت بدهی خانوار به تولید ناخالص داخلی
- سهم وام مسکن در بدهی خانوار
- نسبت وام به ارزش مسکن
- نسبت تسهیلات به سپرده ها
- نسبت تسهیلات قرض الحسنه به سپرده های قرض الحسنه.
فقط 9 درصد ایرانی ها موفق به استفاده از کارت های اعتباری شده اند
در برخی شاخص های سطح ثانویه، همانند دسترسی افراد بالای 15 سال به تسهیلات مؤسسات مالی رسمی زیر نظر بانک مرکزی، وضعیت مطلوب است. در این شاخص ایران دارای رتبه نهم بوده و از متوسط کشورهای OECD هم بالاتر است، اما این تصویر دقیقی از وضعیت تسهیلات در ایران نیست. درواقع پایین بودن شاخص نسبت بدهی از بخش رسمی، به درآمد خانوار از عدم کفایت مقدار این تسهیلات حکایت دارد. این شاخص در سال 1398 برای ایران حدود 13 درصد محاسبه شده، درحالی که مقدار این شاخص در کشورهای با درآمد بالا به صورت متوسط بالای صددرصد است. برای نمونه بیشترین مقدار برای کشور دانمارک با عدد 240 درصد است.
افراد برای هموارسازی هزینه ها در طول زمان نیاز دارند تا هم زمان از طریق تسهیلات و اعتبارات، هزینه امروز را با درآمد فردا مطابقت دهند. وضعیت ایران در شاخص های شمولیت مالی مرتبط با استفاده از کارت های اعتباری وضعیت مطلوبی نیست، فقط 9 درصد افراد در ایران موفق به استفاده از کارت اعتباری شده اند. ایران رتبه 75 را در این شاخص داشته و حتی مقدار آن پایین تر از متوسط جهانی است؛ از طرفی، به دلیل نبود داده کافی، وضعیت ایران در موضوع اعتبارات قابل رصد نیست.
51 درصد افراد در ایران به جای بخش رسمی از بخش غیر رسمی وام دریافت کرده اند
عدم کفایت میزان تسهیلات و اعتبارات از بخش رسمی باعث شده است که سهم بخش غیر رسمی در سبد بدهی خانوار ایرانی بالا باشد. در ایران 51 درصد افراد بالای 15 سال از خانواده و دوستان وام دریافت کرده اند که در این شاخص ایران بعد از کشور نپال و عراق رتبه سوم دنیا را دارد. بالا بودن سهم بخش غیر رسمی در سبد بدهی خانوار از ضعف بخش رسمی در تأمین اعتبارات و تسهیلات حکایت دارد و معمولاً میزان این شاخص در کشورهای کمتر توسعه یافته بالاست.
سهم وام مسکن از کل بدهی افراد 20 درصد و نسبت آن به ارزش مسکن فقط 18 درصد است
در بسیاری از کشورهای دنیا، وام مسکن اصلی ترین وامی است که شبکه بانکی به خانوار پرداخت می کند. سهم وام مسکن از کل بدهی افراد در کشور آمریکا 69 درصد و در کانادا حدود 50 درصد است؛ در ایران مقدار این شاخص در سال 1398 در حدود 20 درصد محاسبه شده است. نسبت وام مسکن به ارزش مسکن به طور متوسط در کشورهای OECD، 70 درصد گزارش شده و در ایران این شاخص در سال 1398 در حدود 18 درصد محاسبه شده است.
نکته دیگری که در سطح ثانویه وجود دارد، عدم توزیع مناسب میزان دسترسی به خدمات و منابع بانکی به لحاظ جغرافیایی و دهک های درآمدی است. بر اساس داده های تسهیلات فردبه فرد پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان، در هر دو تفکیک دهکی و جغرافیایی نابرابری مشهود است. شاخص مانده تسهیلات از تمرکز بسیار بالای دسترسی به منابع مالی در استان تهران حکایت می کند، به نحوی که 63 درصد از کل تسهیلات مربوط به استان تهران است و استان رتبه دوم یعنی اصفهان تنها 3.8 درصد از کل تسهیلات را به خود اختصاص داده است. در استان تهران میزان دسترسی افراد در 4 دهک پایین درآمدی بسیار پایین (حدود 1 درصد) گزارش شده است.
