امروزه شناخت آینده و اقدام به موقع رمز موفقیت در تصمیم گیری های راهبردی به شمار می رود،مطالعه درباره آینده و تلاش برای پیش بینی آینده روندهای موجود و ویژگی های روندها و پدیده های نوظهور از مبانی اصلی برنامه ریزی راهبردی در حوزه های مختلف دانش بشری به شمار می رود. بر این اساس، ترسیم آینده های مورد انتظار برای بانک و مدیران آن امری حیاتی است، که این مهم هم اکنون از طریق دانشی با نام «آینده پژوهی» در سطح دنیا فراهم شده است. با توجه به نقشی که این علم در بهبود فرایندها و تصمیم گیری و تصمیم سازی های اثربخش برای سازمان ها ایفا می نماید، ضرورت توجه به آن بیش از پیش آشکار است.
از آنجاکه مزیت رقابتی برای بانک ها جهت بقا مانند سایر سازمان ها بسیار مهم ارزیابی می شود، نیاز بانک ها برای مواجهه با شرایط گوناگون اقتصادی، سیاسی، فرهنگی اجتماعی و... و پیش بینی آینده های بدیل و نحوه مواجهه با آن،با تدوین استراتژی های مختلف جهت رویارویی با تغییرات ممکن امری بسیار ضروری بوده و به یقین بانک هایی که آینده های ممکن را شناسایی و نحوه مواجه با آن را ترسیم می نمایند می توانند گام بلندی در جهت حذف رقبا و سودآوری بالاتر برای سازمان شان بردارند.
آینده پژوهی و پیش بینی، نزدیکی فراوانی با هم دارند اما آینده پژوهی از پیش بینی بسیار گسترده تر است. از نگاه بسیاری از صاحب نظرانِ علم آینده پژوهی، «آینده های بدیل» مفهوم محوری آینده پژوهی است، این مفهوم به این معناست که افراد و گروه ها در مسیری از پیش تعیین شده به سوی یک آینده واحد قرار ندارند بلکه آنان با بکارگیری قوای آینده نگری می توانند یک آینده را از میان دامنه ی وسیعی از پیامدها و مسیرهای منتهی به آینده انتخاب کنند. آیندهای بدیل شامل حالت های زیر است:
•آینده های ممکن: تمامی آینده هایی که قابل تصور هستند را شامل می شود.
•آینده های محتمل: آینده هایی که احتمال تحقق آن ها بیشتر بوده و تداوم روندهای جاری است.
•آینده های مطلوب: آینده ای که فرد یا گروه به دنبال آن بوده و بیشتر ذهن گرا هستند تا واقع گرا.
استراتژی هایی که جهت پیشبرد اهداف بانک تدوین می شوند باید برگرفته از تصویر آینده های بدیل باشند؛ استراتژی خوب در یک بانک می بایست در برگیرنده موارد ذیل باشد:
•استراتژی تدوین شده می بایست ریشه در تاریخ، سنت و فرهنگ جامعه یا بانک داشته باشد.
•می باید عناصر تداوم و تغییر را هم زمان داشته باشد تا بتواند به بانک توان تحرک لازم را بدهد.
•عوامل اصلی تاثیرگذار بر عملکرد بانک را شناسایی و استراتژی را بر اساس این عوامل و قواعد به خوبی تعریف و روشن نماید.
•موجب تصمیم گیری سریع و سرعت عمل مدیران بانک باشد.
بخش اول: سناریونویسی
یکی از پرکاربردترین شیوه های آینده نگری در مطالعات استراتژیک، سناریونویسی است؛ سناریو مسیری منطقی را میان تصمیم ها ورویدادهای امروز و آینده ترسیم می نماید.تصویری که سناریوها از آینده ارایه می دهند چنان جذاب و در عین حال واقعی است که می تواند بر تصمیم گیری های راهبردی امروز تاثیر بگذارد. روش سناریو در علم آینده پژوهی، به جای تلاش برای تعیین یک آینده قطعی، اقدام به تعیین چند آینده ممکن می نماید.
سناریوها می تواند اهداف مختلفی داشته باشند، بعضی سناریوها بیان می کنند که با الگوهای موجود چگونه می توان پیش رفت و چه موانع احتمالی در آینده بر سر راه ما وجود دارد، در بعضی دیگرراه ها و روش های جدید را ابداع و ارزیابی می کنند، برخی دیگر پیش بینی نوع خدمتی که در آینده می تواند منافع خوب داشته باشد را بیان کرده و بالاخره گروهی دیگر از سناریوها آمادگی نهادها در مواجه با تغییرات احتمالی را افزایش می دهند.
سناریوها با در نظر گرفتن پیشران های تاثیرگذار بر عملکرد بانک ها، به توصیف آینده های بدیل می پردازد، به بیان دیگرتمامی حالاتی که ممکن است در عملکرد آینده بانک پدید آید را به تصویر می کشد که این موضوع از مهم ترین نقاط قوت سناریو است.
سناریوها نقاط ضعف نیز دارند، سناریوها می توانند برای آن دسته از کارکنان بانک ها که در طراحی آن مشارکت نداشته اند، تصاویر ساختگی از آینده های ممکن ایجاد کنند که باعث محدود شدن تفکر آنان می شود؛ یکی از راه ها جهت پرهیز از این مشکل، مشارکت همه ذینفعان در فرایند سناریوپردازی است.
در حال حاضر بانک ها در قالب مدیریت استراتژیک سعی می کنند چشم اندازها و اهداف آینده را ترسیم نموده و با برقراری طرح های تشویقی جهت نیروی انسانی، آن ها را در جهت رسیدن به آن اهداف و ماموریت ها ترغیب نمایند. اما در اغلب موارد این چشم اندازها و اهداف پیش بینی شده انعطاف لازم را ندارند، بدین معنی که اغلب برنامه ها و استراتژی های ترسیم شده در بانک ها با بهره گیری از تفسیر گذشته و تعیین موقعیت حال تنها به خلق یک تصویر برای آینده منجر می-شود، در حالی که آینده بستر وقایع ممکن و محتملی است که می تواند برنامه ارایه شده را با فراز و نشیب های فراوانی روبه رو نموده و در برخی اوقات ممکن است انحرافات ایجاد شده در برنامه ها متاثر از عوامل و پیشران های داخلی و خارجی، ادامه موجودیت سازمان را با چالش های فروانی روبه رو نماید.
مدیران بانک می توانند با بهره گیری از علم آینده پژوهی به شناسایی آینده های محتمل در حوزه های ارایه ی خدمات، هزینه های بودجه شده جاری، منابع و مصارف و همچنین چشم اندازهای بلندمدت بانک پرداخته و با شناسایی و تشریح پیشران ها و عوامل تاثیرگذار بر این متغیرها، آینده های محتمل را ترسیم نمایند.
تدوین برنامه های قابل انعطاف که آینده های محتمل را با در نظر گرفتن کلیه پیشران ها در بانک فراهم می آورد تصمیم گیری و تصمیم سازی های موثرتر وکاراتری را برای مدیران ارشد بانک به همراه خواهد داشت.
همچنین انعطاف پذیری در چارچوب تحلیل ها به برنامه ریزان بانک کمک می کند تا بتوانند نیازهای سال های پیش رو را بیشتر شناخته که در این صورت نیاز به پیش بینی های چند ساله به طور قابل ملاحظه ای کاهش می یابد.
تدوین سناریوهای متنوع در بانک باعث می شود زمانی که مدیران ارشد بانک راهبردها و سیاست هایشان را با توجه به یک سناریو تعیین نمودند، می توانند در صورت ایجاد تغییرات احتمالی در محیط سازمان، سبد سناریوی خود را به سرعت تغییر دهند، که این امر سبب ایمن شدن بانک در برابر تغییرات خواهد بود.
اغلب مشاهده شده است که بانک ها با بهره گیری از اطلاعات گذشته اقدام به پیش بینی و ارایه سناریو خاص جهت عملکرد آینده می نمایند؛ اگرچه این نحوه ی برنامه ریزی در بانک ها مرسوم است اما کارایی مطلوبی را نداشته است، زیرا در اغلب موارد انحرافات قابل ملاحظه ای که بعضاً ناشی از تاثیر برخی پیشران های در نظر گرفته نشده در تدوین برنامه ها است، مشاهده می گردد. به عنوان نمونه می توان گفت، در برنامه های تدوین شده فعلی در خصوص جذب منابع یا میزان مجاز مصارف برای بانک و در دامنه کوچک تر برای هر یک از شعب بانک، همواره شاهد انحرافات بااهمیتی در پایان برنامه ها هستیم. قطعاً بروز تغییرات با اهمیت نسب به برنامه ای که از سوی مدیران ارشد بانک در حوزه های مختلف به زیر مجموعه ابلاغ گردیده است، محدودیت هایی را در تصمیم گیری ها و تصمیم سازی ها ایجاد می نماید.
برای این منظور می توان از تدوین و ارایه یک برنامه خاص و تمرکز تمامی طبقات مدیران بانک جهت تحقق آن گذر کرد و با خلق سناریوهای بدیل برنامه های متعدد و منعطفی را ارائه نمود.
کلام پایانی
استراتژیست ها افرادی هستند که بایستی برای حل بحران ها و پیشگیری از بروز آن ها چاره ای بیاندیشند که لازمه ی این امر داشتن تفکر سیستمی در آنان است. تفکر سیستمی اندیشیدن به سطوح مختلف تغییر است. به اعتقاد اندیشمندان، محال است که بتوان مشکلات جدید را با ذهنیت های قدیمی حل کرد.
لازمه ی آماده بودن بانک جهت مواجهه صحیح با هر نوع تغییری در آینده، استفاده نگارندگان و طراحان استراتژی های آن از «رویکرد آینده پژوهی» است که بتوانند با بررسی تمامی آینده های محتمل و داشتن چشم اندازهای فراگیر، تصویرهای خلاقانه و اندیشمندانه، اهداف و چشم اندازهای قابل انعطافی را ارایه نمایند.
در حال حاضر برنامه ها و سندهای راهبردی بانک، بر اساس سناریوی بهینه سازی در برابر آینده خاص شکل می گیرد که با بکارگیری علم آینده پژوهی می بایست جای خود را به ارزیابی متعادل همه راهبرداهای ضروری داده تا بتواند درک و ارزیابی برنامه ریزان را از همه رویدادها و روندهایی که ممکن است در آینده اتفاق بیفتد تغییر دهد. شایان ذکر است، برخلاف بانک های تجاری، قدر مسلم استراتژیست های بانک صنعت و معدن به عنوان یک بانک تخصصی توسعه ای با توجه به رسالتی که دارد، در بررسی اهداف تدوین استراتژی ها، علاوه بر توجه به سودآوری بانک، می بایست از یک سو به منفعت متقاضیان دریافت خدمات که اغلب واحدهای تولیدی و صنعتی هستند توجه ویژه ای داشته باشد و از سوی دیگر خود را متعهد به مشارکت در برنامه ریزی و سیاست گذاری های دولت ها در حوزه توسعه ای و منطقه ای بداند که این موضوع می تواند مهم ترین وجه تمایز بین استراتژیست های بانک صنعت و معدن و سایر بانک ها باشد.
سید نجیب اله شنائی
کارشناس بانک صنعت و معدن
