ملاحظه می شود که اثرات شوک نفتی اول در سال 1395 به اتمام می رسد یعنی تولید ناخالص داخلی کشور براساس قیمت های ثابت، در سال 1395 مجددا به سطح سال 1391 برمیگردد. این روند در سال 1396 ادامه یافت اما با بروز شوک دوم درآمدهای نفتی در سال 1397 مجددا وضعیت تغییر کرد. براین اساس، طی دو سال 1397 و 1398، اقتصاد ایران مجموعا 11 درصد کوچکتر شد. با این حال، در سال 1399 رشد اقتصادی در 9ماهه ابتدایی سال، نزدیک به صفر شد تا ترمز کوچک شدن اقتصاد کشیده شود. (نمودار 1) اگر مجموع تغییرات تولید ناخالص داخلی را از سال 1390 تا انتهای 1398 بررسی کنیم، در این بازه زمانی اقتصاد ایران به طور متوسط سالانه و قیمت پایه سال 1390، حدود 0.2 درصد رشد کرده است. (همین بررسی برای رشد اقتصادی بدون نفت ایران، حدود 2.3 درصد است).
نگاهی به روند تغییرات رشد اقتصادی (با نفت و بدون نفت) در 9 ماهه نخست سال 99 نشان میدهد از بهار تا پاییز 99 حرکت رشد اقتصادی صعودی بوده است. چه اینکه در انتهای بهار رشد اقتصادی حدودا 4.5- درصد بوده که در تابستان به 0.5- درصد و در پاییز نیز به حدود یک درصد رسید. (رشد اقتصادی بدون نفت نیز از حدود 3- درصد در بهار، ابتدا به 0.5- درصد در تابستان و پس از آن به حدود 0.5 درصد در پاییز افزایش پیدا کرد) بنابراین در سال 1399 روند رشد اقتصادی با نفت و بدون نفت تغییر کرد و از ارقام منفی به ارقام مثبت تبدیل شد. (نمودار 3) این مسئله نشان میدهد که در سال 99 علائم خروج از رکود به شکل مناسبی پدیدار شده و با احتمال بسیار بالایی در سال پیش رو رشد اقتصادی مثبت خواهیم داشت.
جزئیات رشد اقتصادی در سال 1399 نشان میدهد عمده بخش های اقتصادی نظیر «بخش صنعت»، «استخراج نفت و گاز طبیعی»، «معدن» و «ساختمان» از رشد منفی در بهار به رشد مثبت در پاییز رسیده اند، رشد «بخش کشاورزی» نیز در همین بازه افزایش پیدا کرده و تنها بخشی که رشد منفی داشته و تاثیر زیادی بر منفی شدن رشد اقتصادی در 9 ماهه 99 شده، «بخش خدمات» است. در این بخش، «عمده فروشی و خرده فروشی ها»، «حمل و نقل انبارداری»، «اداره امور عمومی» و «سایر خدمات عمومی، اجتماعی، شخصی و خانگی» در هر 3 فصل رشد منفی داشتند. یکی از دلایل رشد منفی بخش خدمات نیز مربوط به شیوع ویروس کرونا است که قسمتی از فعالیت های این بخش را تحت تاثیر قرار داده است. (نمودار 4) در مجموع، رشد ارزش افزوده بخش ها از 4- درصد در بهار 99 به 0.1- درصد در تابستان 99 و در نهایت به 0.9 درصد در پاییز 99 افزایش پیدا کرده است.
همانگونه که ملاحظه میشود بیشترین کاهش رشد در بخش های اقتصادی مربوط به بخش خدمات است. روند تغییرات بخش های مختلف اقتصادی در دهه 1390 نشان می دهد پایدارترین گروه ها در مقابل تغییرات اقتصادی، «گروه کشاورزی» و «گروه خدمات» بوده اند. این دو گروه در بازه 9 ساله به ترتیب بین [3.4- تا 5.3] درصد و [3.2- تا 8] درصد نوسان کرده اند. به عبارتی در طول دهه 1390 بخش کشاورزی به طور میانگین 2.8 درصد و بخش خدمات نیز 2.1 درصد رشد کرده اند.
در مقابل، «گروه استخراج نفت و گاز طبیعی» و «گروه صنعت» بیشترین نوسان را داشته اند. یکی از دلایل این مسئله، برونزا بودن اثرپذیری بخش های نفت و صنعت است؛ به عبارتی، تحریم های نفتی و کاهش فروش نفت، در کنار اثری که صادرات نفت بر زیرمجموعه های صنعتی دارد، موجب نوسان بالای این دو گروه شده است. به طوری که دامنه نوسان این دو بخش به ترتیب [35- تا 36] درصد و [19- تا 24] درصد بوده است. میانگین رشد سالانه این دو بخش نیز در دهه 1390 به ترتیب 5- و 1.6- درصد بوده است.
جمع بندی
هرچند برای قضاوت درباره رشد اقتصادی سال 1399 نیاز به انتشار آمار زمستان نیز وجود دارد، اما روند 9 ماهه که مورد بررسی قرار گرفت نشان میدهد عمده بخش های اقتصادی توانسته اند شرایط خود را از وضعیت رکودی خارج کنند. براساس آمارهای مرکز آمار، رشد اقتصادی با نفت و بدون نفت در سه فصل نخست سال 1399 روند صعودی داشته که نکته مهمی به شمار می آید، از سوی دیگر، رشد اقتصادی با نفت و بدون نفت در پاییز 99 نیز مثبت شده که نشان میدهد این روند صعودی به بار نشسته و حرکت اقتصاد کشور روبه جلو بوده است.
در همین زمینه، مرکز پژوهش های مجلس در گزارش اخیر خود نوشته است: رشد اقتصادی سال 1400، به دلیل روندهای مثبت شکل گرفته در سال 1399 در بخش های صنعت، نفت و ساختمان، حتی با تداوم وضعیت فعلی، مثبت پیش بینی می شود، اما چنانچه محیط اقتصاد کلان در شرایط بلاتکلیفی و نااطمینانی و انتظار نسبت به تغییرات محیط بین المللی قرار گیرد آنگاه پیش بینی می شود که نرخ رشد اقتصادی، عددی نزدیک به صفر اختیار کرده و حتی وارد دامنه منفی شود. در واقع در چنین حالتی با به تعویق انداخته شدن تقاضای کالاهای بادوام خانوارها و سرمایه گذاری بنگاه ها، اقتصاد به احتمال زیاد با مشکل کمبود تقاضای مؤثر روبه رو خواهد شد. تجربه رشد اقتصادی صفر درصدی سال 1394 نیز مؤیدی بر گزاره فوق است. »
به عنوان نکته پایانی، همانگونه که در نمودار نخست ملاحظه کردیم بعد از شوک اول نفتی در سال 1391، تغییر جهت حرکت تولید ملی از سال 1392 آغاز شد و تا سال 1395 تکمیل شد. در شوک دوم که از سال 1397 اعمال شد، تا بهار 1399 به طور مداوم روند نزولی ادامه داشت تا اینکه در بهار 99 نقطه MIN محصول ناخالص داخلی مشخص شد. بنابراین از تابستان تغییر جهت شوک جدید هم پدیدار شد و در فصل پاییز هم این روند ادامه پیدا کرد. یعنی در حال حاضر در نقطه ای مشابه سال 1392 قرار گرفته ایم که باید قله تولید ناخالص داخلی در سال 1395 را مجددا فتح کنیم. (نمودار 6)
منبع: شرکت سرمایه گذاری سامان مجد
