مقدار تخلیه مخازن نفتی
در ابتدای این گزارش با استناد به گزارش وضع انرژی دنیا منتشرشده ازسوی شرکت بی پی (BP)، رتبه چهارم ایران در جهان از حیث مقدار ذخایر اثبات شده نفت با 156 میلیارد بشکه ذخیره مورد اشاره قرار گرفته و مقدار تخلیه میدان های نفتی کشور (نسبت تولید به ذخایر) یک درصد عنوان شده که البته این شاخص با در نظر گرفتن تولید کنونی (متأثر از تحریم ها) 0.8 درصد است.
بر این اساس، مقدار تخلیه مخازن نفتی ایران چه در میان کشورهای منطقه و عضو اوپک و چه نسبت به کشورهای عضو سازمان های اقتصادی بزرگ دنیا جایگاه مناسبی ندارد. در میان کشورهای عضو اوپک، ونزوئلا، لیبی و ایران به ترتیب سه کشور دارای کمترین مقدار تخلیه مخازن نفتی به شمار می روند و پایین بودن این شاخص در ایران در مقایسه با کشورهای عضو سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه و اتحادیه اروپا که مقدار تخلیه مخازنشان به ترتیب چهار درصد و 11 درصد است، اختلاف معنادارتری را نشان می دهد. مقایسه مقدار تخلیه مخازن ایران با کشورهای باسابقه در صنعت نفت هم قابل توجه است و در حالی این شاخص در کشور ما در محدوده یک درصد قرار دارد که در روسیه، نروژ، استرالیا، برزیل و مکزیک به ترتیب 3.9، 7.4، 7.5، 8.1 و 12.3 درصد است.
مطابق این گزارش، وضع نامطلوب ایران از نظر مقدار تخلیه مخازن نسبت به استانداردهای جهانی، بیشتر ناشی از توسعه نیافتن میدان های کشف شده و توسعه و تولید غیربهینه از میدان های درحال بهره برداری است که در مورد دوم (توسعه و تولید غیربهینه) می توان با احیای چاه های غیرفعال در کشور که تعداد آن هم بسیار است، به عنوان یک راه حل در کوتاه مدت، وضع تولید نفت کشور را بهبود بخشید.
نسبت چاه های تکمیل شده به ذخایر هیدروکربوری
گزارش PetroView، پس از مقدار تخلیه مخازن، سراغ شاخص «تعداد چاه های تکمیل شده نسبت به ذخایر هیدروکربوری» رفته که از این حیث هم ایران جایگاه مطلوبی ندارد و در انتهای فهرست کشورهای عضو اوپک قرار می گیرد. بر اساس آمارهای منتشرشده سالانه توسط اوپک و گزارش وضع انرژی دنیا منتشرشده از سوی شرکت بی پی (BP)، تعداد چاه های تکمیل شده (2019-1980) به ازای یک میلیارد بشکه ذخیره هیدروکربور در ایران 15 است و برای کشورهای حاشیه خلیج فارس نظیر عربستان، امارات و کویت، بین 40 تا 60. بالاتر بودن این شاخص نشان می دهد تمرکز بیشتری بر استخراج حداکثری ذخایر اثبات شده و تبدیل آن به ثروت عمومی وجود دارد و بیانگر آن است که برنامه ریزی کشور در سطح کلان به چه میزان به سمت خلق ثروت از نعمت های خدادادی در حرکت است. این گزارش با اشاره به پایین بودن شاخص یادشده در ایران، تأکید می کند در کوتاه مدت و با محدودیت های فعلی سرمایه گذاری، تمرکز بر مدیریت مناسب دارایی های موجود از جمله چاه ها حائز اهمیت است، زیرا احیای چاه های غیرفعال و کم بازده که براساس تجربیات موجود در دنیا با سرمایه گذاری نسبتاً پایین قابل تحقق است، می تواند راهی برای نگهداشت تولید در افق کوتاه مدت تا زمان رفع محدودیت های سرمایه گذاری باشد.
غیرفعال بودن حدود یک سوم چاه های حفرشده
این گزارش در ادامه به نسبت چاه های غیرفعال به کل چاه ها در ایران پرداخته و مقایسه ای با برخی کشورها داشته است که بر مبنای آن، چاه های نفتی فعال در کشورمان به طور میانگین روزانه 1250 بشکه نفت تولید می کنند و از مجموع 5400 حلقه چاه حفاری و تکمیل شده، حدود 35 درصد چاه های حفرشده در ایران غیرفعال هستند. این رقم در بیشتر کشورهای توسعه یافته با رقم تولید مشابه، حدود 10 درصد و در عربستان سعودی و کویت که مقدار میانگین تولید هر چاه مشابه ایران است، کمتر از 25 درصد است، همچنین 40 درصد از مجموع چاه های غیرفعال کشور در دسته چاه های متروکه قرار گرفته اند و 60 درصد دیگر (1000 تا 1100 حلقه چاه) مشتمل بر چاه های معلق (به دلایلی همچون تولید پایین از مدار خارج شده اند) و چاه های بسته (به دلایل مختلف تولید آنها متوقف شده است)، ظرفیت احیا دارند.
تحلیل انجام شده بر داده های 200 حلقه چاه غیرفعال ایران، نشان می دهد سه دلیل فنی عمده که منجر به توقف تولید در این چاه ها شده است عبارت اند از تولید زیاد آب، مشکلات مربوط به ساختمان چاه و فشار پایین درون چاهی؛ تمرکز بر این سه دلیل و ارائه/ اثبات فناوری های مناسب برای آنها در کنار رعایت بقیه اصول اساسی چارچوب طرح احیای چاه های غیرفعال و به کارگیری تجربیات بین المللی می تواند کلید موفقیت طرح و بازگرداندن بخش قابل توجهی از چاه های غیرفعال به مدار تولید باشد.
پیشنهاد احیای 600 حلقه چاه به شرکت های دانش بنیان و فناور
بررسی ها حاکی است «عدم بهینگی مدیریت پورتفو» و «مشکلات مدیریت میدان» از عوامل دخیل در بالا بودن میزان چاه های غیرفعال ایران است و شناخت مختصات هر یک از این عوامل می تواند به افزایش احتمال موفقیت طرح احیای چاه های غیرفعال منتج شود.
بر پایه این گزارش، در وصف غیربهینه بودن مدیریت پورتفوی تولید می توان به عواملی مانند جذاب نبودن الگوی کسب وکار، فرآیندهای غیربهینه و بوروکراتیک، نبود برنامه ریزی بهینه و یکپارچه در سطح پورتفوی شرکت ملی نفت ایران و نبود انگیزه کافی در نیروی انسانی اشاره کرد و مشکلات مدیریت میدان را نیز می توان در قالب مشکلات مخزن محور، مشکلات دهانه چاه محور، مشکلات چاه محور و مشکلات تأسیسات محور تقسیم بندی کرد.
بررسی ها حاکی است اگر در برنامه ریزی برای احیای چاه های غیرفعال، سطح یک را معطوف به رفع چالش هایی مانند مدل کسب وکار، فرآیندها، یکپارچگی و نیروی انسانی بدانیم (مدیریت بهینه تر پورتفوی شرکت ملی نفت ایران با منابع موجود) و در سطح دو نیز تمرکز اصلی بر احیای چاه ها و دارایی های غیرفعال با مشکلات بخش مخزن محور و تأسیسات محور باشد (در این صورت احیای چاه تنها در مقیاس چاه عملی نیست و راهکارهای پیشنهادی باید در مقیاس میدان پیگیری و توسط شرکت های تابع شرکت ملی نفت با سرمایه گذاری داخلی یا واگذاری به سرمایه گذاران از جمله شرکت های ایرانی اکتشاف و تولید محقق شود)، سطح سه مشتمل بر چاه های غیرفعال با مشکلات دهانه چاه محور و چاه محور و تا حدودی تأسیسات محور (تأسیسات سرچاهی، سیستم های فرآورشی موقت سرچاهی و ...) خواهد بود که در این دسته، راهکارها عمدتاً در مقیاس چاه هستند و اجرای طرح احیای این چاه ها را می توان به مجریان چاه محور مانند شرکت های دانش بنیان و فناور، شرکت های اکتشاف و تولید و شرکت های خدماتی واگذار کرد.
زمینه ای برای سرمایه گذاری یک میلیارد یورویی دانش بنیان ها
بنابراین همان طور که عنوان شد، تعداد چاه های مستعد طرح احیا حدوداً 1100 حلقه است که از این میان، احیای 600 حلقه چاه را می توان به سرمایه گذاران چاه محور مانند شرکت های دانش بنیان و فناور پیشنهاد داد که با احتساب پیش بینی موفقیت 50 تا 60 درصدی، انتظار می رود در صورت رعایت پیش نیازهای طرح، از مجموع 600 عملیات که هدف مقیاس چاه محور است، 300 تا 350 عملیات موفق و منجر به افزایش تولید شود و از آنجا که پیش بینی ها حاکی از افزایش 300 تا 400 بشکه ای تولید متوسط روزانه نفت در هر عملیات موفق است، بنابراین طرح احیای 600 حلقه چاه غیرفعال در مقیاس چاه می تواند به افزایش 90 تا 140 هزار بشکه ای تولید روزانه نفت بینجامد.
به منظور تخمین هزینه هر عملیات در مقیاس چاه (600 عملیات)، اگر آیتم های هزینه ای براساس راه حل های محتمل برای سه مشکل فنی رفع تولید آب زیاد، مشکلات ساختمان چاه و جبران افت فشار چاه مدنظر قرار گیرد، هزینه انواع عملیات برای رفع این سه مشکل به طور میانگین 1750 هزار یورو و سرمایه گذاری لازم برای مجموع 600 حلقه چاه، یک میلیارد یورو تخمین زده می شود؛ یعنی 7 تا 11 هزار یورو به ازای هر بشکه افزایش تولید نفت. به عبارت دیگر، اگر متوسط افزایش تولید روزانه نفت در این طرح 120 هزار بشکه فرض شود، این میزان افزایش تولید از طریق یک میلیارد یورو سرمایه گذاری محقق خواهد شد.
در این مسیر برای تعیین اولویت ها می توان بر چاه هایی که بدون نیاز به دکل یا شناور قابل احیا هستند، تمرکز کرد که متوسط هزینه عملیات در چنین چاه هایی حدود 750 هزار یورو برآورد شده است. در این اولویت می توان با سرمایه گذاری 300 میلیون یورویی بالغ بر 350 چاه را احیا کرد.
تجربه احیای چاه های غیرفعال در دنیا
به گزارش PetroView، مرور تجارب کشورها و شرکت های نفتی دنیا در پیاده سازی طرح احیای چاه های غیرفعال نشان می دهد این طرح در دوران کاهش درآمدهای نفتی و افزایش ریسک اکتشاف ها و توسعه های جدید می تواند از نظر اقتصادی جذاب باشد. به این منظور برای استخراج چارچوب و الگوگیری طرح احیای چاه های غیرفعال ایران، تجربیات کشورهای مالزی، ترینیدادوتوباگو، شرکت TNK-BP روسیه و ایالت کالیفرنیای آمریکا بررسی شده است که مجموع این تجربیات نشان می دهد عملیات احیای چاه های غیرفعال معمولاً با درصد بالایی منجر به بازگرداندن چاه ها به مدار تولید می شود.
مقدار موفقیت این عملیات در پروژه ملی احیای چاه های نفتی در مالزی به 70 درصد رسیده و این کشور رقم 85 درصد را به عنوان هدف گذاری برای فاز بعدی طرح انتخاب کرده است. این رقم در ترینیداد و توباگو طی چهار سال از 58 درصد به بالای 90 درصد افزایش یافته و بر اساس نتایج طرح در TNK-BP روسیه، مشخص شده مقدار موفقیت عملیات احیا در چاه های فعال و کم بازده نسبت به چاه های غیرفعال 30 تا 40 درصد بیشتر است.
در نتیجه عملیات های موفق در مالزی، تولید معادل 40 هزار بشکه در روز افزایش یافته، در ترینیداد و توباگو در سال های 2011 تا 2014 در مجموع 400 هزار بشکه تجمعی نفت تولید شده، در طرح گسترده احیای چاه های غیرفعال در کالیفرنیا افزایش قابل توجهی در تولید میزان نفت محقق شده و عملیات احیای چاه در TNK-BP روسیه در هفت سال سبب افزایش تولید روزانه نفت به طور میانگین 330 بشکه از هر چاه شده است.
درس آموخته های کلیدی برای موفقیت طرح احیای چاه ها
در این گزارش با بررسی شاخص های مختلف مرتبط با وضع چاه های نفتی و تجربه های جهانی در احیای چاه های غیرفعال و کم بازده در جهان، درس آموخته هایی به شرح زیر احصا شده است:
پایگاه داده و غربالگری: بر اساس این گزارش، از نخستین گام های مشترک در همه طرح های احیای چاه های غیرفعال، تهیه یک پایگاه داده کامل از چاه های موجود است. این پایگاه داده تمامی اطلاعات «سیستم تولید» از جمله مخزن، چاه ها و تأسیسات روسطحی را شامل می شود تا این اطلاعات مبنای تصمیم گیری برای غربالگری چاه ها، برنامه ریزی عملیات، پایش موفقیت و میزان تولید باشد. تهیه این پایگاه داده با جمع آوری داده های متنوع موجود آغاز می شود و پس از انجام پردازش های مدیریت داده شامل کنترل کیفیت، پاک سازی، صحت سنجی و...، برای تصمیم گیری های آتی استفاده خواهد شد.
نگاه میدان محور: هرچند این طرح ها بر کاهش چاه های غیرفعال تمرکز دارند، ویژگی مشترک همه آنها بررسی شده و عارضه یابی بر اساس نگاه میدان محور است. توجه صرف به یک چاه بدون در نظر گرفتن آن چاه به عنوان جزئی از کل، می تواند مقدار موفقیت عملیات احیا و افزایش تولید را به شدت کاهش دهد. در این نگاه و بر اساس بررسی جامع سیستم تولید، عارضه یابی یک چاه با استفاده از یک دسته چک لیست عارضه یابی موجود انجام می شود.
غربالگری فنی چاه ها: در بیشتر طرح های پیاده سازی شده، برای مدیریت هزینه و ریسک عملیات احیا و افزایش احتمال موفقیت احیای چاه، یک رویکرد دومرحله ای غربالگری مورد توجه بوده است. در مرحله نخست که بیشتر بر اساس پایگاه داده شامل اطلاعات چاه، مخزن و تأسیسات است، چاه ها بر اساس کاتالوگ عارضه یابی دسته بندی خواهند شد. در مرحله دوم نیاز به مطالعه عمیق تر و جامع و برخی ارزیابی های عملیاتی است که بر مبنای نتایج آن غربالگری اولیه تأیید یا اصلاح می شود. با به کارگیری نتایج بررسی جامع تشخیصی مبتنی بر کاتالوگ «مشکل - راه حل»، راه حل مناسب برای فعال سازی چاه انتخاب می شود.
تفکیک چاه های مستعد احیا از چاه های غیرقابل احیا: از ویژگی های مشترک تمامی طرح های احیا، غربالگری چاه های مستعد احیا از چاه های غیرقابل احیا و تمرکز بر چاه های مستعد است.
انتخاب فناوری های چاه محور: اگرچه در مرحله مطالعه و غربالگری، نگاه حاکم میدان محور است، در زمان پیاده سازی، تمرکز اجرا بر جزء چاه از سیستم تولید (به دلیل سه فاکتور زمان، هزینه و بهره وری و مباحث زیست محیطی) است. بر همین اساس باید بهترین فناوری برای راه حل انتخاب شده بر مبنای کاتالوگ مشکل – راه حل که بیشترین کارایی (بر اساس عوامل زمان، هزینه و درصد موفقیت طرح) را دارد، انتخاب شود. در این زمینه تهیه یک رویه ارزیابی فناوری به گونه ای که روش مذکور حداقل شایستگی فنی را از دید یک کمیته ناظر داشته باشد، ضروری به نظر می رسد، همچنین این کمیته ناظر می تواند با اشتراک گذاری درس آموخته ها و دستاوردهای فناوری های مختلف در بین مجریان این طرح، به افزایش بهره وری طرح یاری رساند.
تعامل ذی نفعان: در طرح احیای چاه های غیرفعال، ذی نفعان اصلی شامل صاحب چاه های نفتی (شرکت ملی نفت ایران)، نهاد سرمایه گذار (صندوق پژوهش و فناوری غیردولتی صنعت نفت)، مجریان (پارک فناوری و نوآوری نفت و گاز از طریق شرکت های دانش بنیان) و شرکت های خدماتی خواهند بود. نحوه تعامل و فرآیندهای اجرایی میان این ذی نفعان از کلیدی ترین عوامل موفقیت این طرح خواهد بود و از آنجا که این طرح حرکت از نگاه خدمات محور به راه حل محور است، انعطاف، چابکی در تصمیم گیری و سرعت در صدور تأییدیه ها بسیار کلیدی است.
مدل مالی و تسهیم ریسک: موردکاوی در کشورهای مختلف نشان می دهد طرح احیای چاه در نگاه کلان برای صاحبان میدان های نفتی از نظر اقتصادی جذاب است. از آنجا که در طرح احیای چاه های غیرفعال ایران، شرکت ملی نفت ایران (به عنوان مالک میدان های نفتی) اجرای طرح را به شرکت های نوپا و دانش بنیان واگذار می کند، مدل مالی واگذاری طرح و نحوه تسهیم ریسک بین شرکت ملی نفت ایران و مجری بسیار حائز اهمیت است. رژیم مالی طرح باید به گونه ای باشد که برای مجری متناسب با ریسک تحمل شده واجد جذابیت سرمایه گذاری خطرپذیر باشد. می توان واگذاری چاه های کم بازده (شانس موفقیت آنها 30 تا 40 درصد بیشتر است) در کنار چاه های غیرفعال (چاه های غیرفعال مستعد احیا) به صورت یک بسته مدنظر قرار داد.
ارزیابی و نظارت مجریان طرح: از مهم ترین فرآیندهای دخیل در طرح احیای چاه های غیرفعال، ارزیابی شرکت های مجری کاندیدا برای این طرح و انتخاب براساس شایستگی های موردنظر شرکت مالک چاه هاست. در ادامه کار و مرحله پیاده سازی طرح، نظارت بر فعالیت مجری به منظور بیشینه سازی بهره وری عملیات با کمترین هزینه سرمایه ای و در کوتاه ترین زمان ممکن بسیار حائز اهمیت است.
هدف گذاری واقع گرایانه: در سطح ملی و پورتفوی شرکت ملی نفت ایران، در هدف گذاری طرح احیای چاه های غیرفعال باید درصدی به عنوان حد استاندارد نسبت چاه های غیرفعال به مجموع چاه ها در نظر گرفته شود (در دنیا 10 درصد به عنوان یک حد مناسب برای درصد چاه های غیرفعال پذیرفته شده است)، برای کاهش درصد چاه های غیرفعال تا رسیدن به حد استاندارد به صورت واقع گرایانه برنامه ریزی شود (افق زمانی سه تا پنج سال برای رسیدن به حد استاندارد معقول به نظر می رسد) و تهیه رویه های مدیریت پورتفو و دارایی (به خصوص چاه) در شرکت ملی نفت ایران به گونه ای باشد که با کاهش مقدار غیرفعال شدن چاه ها، علاوه بر کمک به کاهش درصد چاه های غیرفعال در سال های اولیه طرح، حد استاندارد با کمترین هزینه ممکن در بلندمدت حفظ شود.
در پایان باید توجه کرد حرکت به سمت کاهش استفاده از سوخت های فسیلی، توسعه انرژی های تجدیدپذیر و تلاش کشورها برای بالا بردن امنیت انرژی و نبود وابستگی، سبب شده است بیشینه سازی تولید از مخازن هیدروکربوری جهت تبدیل آن به سرمایه ای برای نسل های آینده در دستور کار شرکت های نفتی قرار گیرد. ایران درمجموع ذخایر نفت و گاز، در رتبه نخست دنیا قرار دارد و لازم است در این مسیر به نحو مؤثرتری عمل کند.
